ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ (και η συνακόλουθη καταναλωτική μανία)

ΔΕΥΤΈΡΑ, 6 ΔΕΚΕΜΒΡΊΟΥ 2010

ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ (και η συνακόλουθη καταναλωτική μανία)

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ για τη διαφήμιση και τον καταναλωτισμό

 «Απ’ το ελάχιστο φτάνεις πιο εύκολα οπουδήποτε»
Γυμνός, Ιούλιο μήνα, το καταμεσήμερο. Σ’ ένα στενό κρεβάτι, ανάμεσα σε δυο σεντόνια χοντρά, ντρίλινα (= βαμβακερά, ευτελούς αξίας), με το μάγουλο πάνω στο μπράτσο μου που το γλείφω και γεύομαι την αρμύρα του. 
    Κοιτάζω τον ασβέστη αντίκρυ στον τοίχο της μικρής μου κάμαρας. Λίγο πιο ψηλά το ταβάνι με τα δοκάρια. Πιο χαμηλά την κασέλα όπου έχω αποθέσει όλα μου τα υπάρχοντα: δυο παντελόνια, τέσσερα πουκάμισα, κάτι ασπρόρουχα. Δίπλα, η καρέκλα με την πελώρια ψάθα. Χάμου, στ’ άσπρα και μαύρα πλακάκια, τα δυο μου σάνταλα.
Έχω στο πλάι μου κι ένα βιβλίο.
Γεννήθηκα για να ’χω τόσα. Δεν μου λέει τίποτε να παραδοξολογώ. Από το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε.. Μόνο που ’ναι πιο δύσκολο. Κι από το κορίτσι που αγαπάς επίσης φτάνεις, αλλά θέλει να ξέρεις να τα’ αγγίξεις οπόταν η φύση σου υπακούει. Κι από τη φύση – αλλά θέλει να ξέρεις να της αφαιρέσεις την αγκίδα της (απόσπασμα από το ΜΙΚΡΟ ΝΑΥΤΙΛΟ του Οδυσσέα Ελύτη)

1. Εισαγωγικές έννοιες και ιστορική αναδρομή: η μαζική παραγωγή αγαθών «απαιτούσε» τη μαζική κατανάλωσή τους

       Χωρίς υπερβολή η ζωή μας έχει κατακλυστεί από διαφημίσεις που δεν μας πληροφορούν απλώς και μόνο για ένα προϊόν ή μια υπηρεσία αλλά, είτε το καταλαβαίνουμε είτε όχι, μας επηρεάζουν διαμορφώνοντας σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο ζωής μας, τις απόψεις μας και την αισθητική μας. Πότε και πώς προέκυψε αυτό; Μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο είχαμε ραγδαία ανάπτυξη βιομηχανικής παραγωγής και εμπορίου που είχε ως αποτέλεσμα την υπερπαραγωγή αγαθών. Άμεση ήταν λοιπόν η ανάγκη της γνωστοποίησης στο κοινό των προϊόντων που παράγονταν και της δελεαστικής προβολής τους με στόχο την κατανάλωσή τους. Τη λειτουργία αυτή εκπληρώνει η διαφήμιση και είναι πολύ σημαντική για τη σταθερότητα του οικονομικού συστήματος της βιομηχανικής κοινωνίας. Επειδή, λοιπόν, η μαζική παραγωγή αγαθών «απαιτούσε» τη μαζική κατανάλωσή τους, η προώθηση και διανομή τους μέσω της διαφήμισης έγινε επιστήμη. Διότι, αν για οποιοδήποτε λόγο, σπάσει ο κύκλος παραγωγής – κατανάλωσης, τότε ο κίνδυνος να καταρρεύσει το όλο σύστημα της ανάπτυξης είναι πολύ μεγάλος με απρόβλεπτες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες. Έτσι, επινοήθηκε ένα ολόκληρο σύστημα διαφήμισης, που χάρη στην επιστημονική του οργάνωση και στα καταιγιστικά μηνύματά του, εξωθεί τον άνθρωπο σε μιαν αδιάκοπη και συχνά αλόγιστη αγορά αγαθών. Με τη διαφήμιση, λοιπόν, (αλλά και γενικά από τον τύπο την τηλεόραση και τον κινηματογράφο) προβάλλονται τέτοια πρότυπα ζωής και διαμορφώνονται εκείνες οι νέες αντιλήψεις και αξίες για τη ζωή, που εξυπηρετούν στην κατανάλωση πολλών υλικών αγαθών.


2. Τα σύγχρονα διαφημιστικά μηνύματα είναι προϊόντα επιστημονικής μελέτης
     Η τέχνη της διαφήμισης είναι σύνθετη, επιστημονικά οργανωμένη και γι’ αυτό διαθέτει δύναμη και αποτελεσματικότητα: σ’ ένα καλό διαφημιστικό μήνυμα αξιοποιούνται κατάλληλα και αποτελεσματικά οι δυνατότητες πειθούς που διαθέτουν η εικόνα, ο λόγος και ο ήχος (και όχι μόνο)
Τα σύγχρονα διαφημιστικά μηνύματα είναι προϊόντα επιστημονικής μελέτης: ερευνώνται οι ανάγκες του καταναλωτικού κοινού, εξετάζονται οι ιδιαιτερότητες της συμπεριφοράς του κατά ηλικία, φύλο, μορφωτικό επίπεδο, αναλύεται η κοινωνική και κοινωνική του κατάσταση. Ο τρόπος επομένως με τον οποίο θα διαφημιστεί ένα προϊόν βασίζεται στα πορίσματα της ψυχολογίας, σε κοινωνιολογικά δεδομένα, στους κανόνες της αισθητικής και στην αξιοποίηση κάθε άλλης λεπτομέρειας που περιβάλλει ό,τι διαφημίζεται.


3. Το διαφημιστικό μήνυμα είναι πολυσήμαντο και τις περισσότερες φορές δεν διακρίνεται καθαρά, αλλά υπολανθάνει, περνάει μέσα από συμβολισμούς
«Η διαφήμιση με τον τρόπο που δημιουργείται και δομείται (ως ενιαίο σύνολο μορφής και περιεχομένου), διαμορφώνει δεσμούς και σχέσεις ανάμεσα σε προϊόντα και σε καταναλωτές και κατασκευάζει «σύμβολα ανταλλαγής», π.χ. τα διαμάντια. Το προϊόν αυτό συσχετίζεται με την «παντοτινή αγάπη». Όποιος προσφέρει διαμάντια κάνει έμμεσα φανερές τις συναισθηματικές του διαθέσεις, γιατί ήδη έχει διαμορφωθεί ο «συμβολισμός». Το ορυκτό διαμάντι δεν έχει καμιά αξία, αλλά από τη στιγμή που αρχίζει η διαδικασία εξόρυξης και ενσωματώνεται σ’ αυτό ανθρώπινη εργασία, αποκτά αξία ως εμπόρευμα, ενώ με τη διαφήμιση επιχειρείται να τονιστεί το αναγνωριστικό σημάδι, ο «συμβολισμός». Η σχέση ανάμεσα στα άτομα και στα αντικείμενα που επιχειρείται να αναπτυχθεί μέσα από τη διαφήμιση μπορεί να προσφέρει τη δυνατότητα αμοιβαίας αντικατάστασης. Έτσι διαβάζουμε ή βλέπουμε στα «μηνύματα» τα εξής: «ένα χρυσό κόσμημα τα λέει όλα» ή «εκφραστείτε με λουλούδια». Ή και αντίστροφα τα άτομα αναγνωρίζονται από τα αντικείμενα: π.χ. «οι άνθρωποι της PEPSI, the pepsi people)» (Γ.Χ. ΖΩΤΟΣ, σχολικό βιβλίο Έκφρασης/ Έκθεσης σελ. 57) 


4. Πολύ σημαντικό ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: κύριο μέλημα των διαφημιστών είναι η δημιουργία προτύπων ζωής (κι ακόμα δημιουργία ψευδαισθήσεων)
     Η προσπάθεια των διαφημιστών στηρίζεται πάρα πολύ στη δημιουργία προτύπων ζωής, στο να υποβάλλουν δηλαδή αξίες ζωής τις οποίες μπορεί να έχει κανείς αν υιοθετήσει συμπεριφορές οι οποίες με τη σειρά τους είναι εφικτές μόνο με τη δημιουργία συγκεκριμένης καταναλωτικής νοοτροπίας. Σαν διακινητές και προμηθευτές ψευδαισθήσεων που είναι εξ ορισμού οι διαφημιστές, κατασκευάζουν έναν εικονικό κόσμο, γυαλιστερό, γραμμικό, απροβλημάτιστο, κυρίως δε πλουσιοπάροχο, έναν κόσμο όπου χιλιάδες άνθρωποι περιμένουν υπομονετικά στη σειρά τους για να σου προσφέρουν αυτοκίνητα, σπίτια, εορτοδάνεια, ταξίδια σε μέρη εξωτικά, απεριόριστο χρόνο για τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, τα πάντα. 


5. ΘΕΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ: οικονομική και κοινωνική λειτουργία της
    Η αύξηση της ζήτησης και της κατανάλωσης προϊόντων οδηγεί στην αύξηση της παραγωγής. Αυτό σημαίνει ότι δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας, είτε με την ίδρυση νέων παραγωγικών μονάδων είτε με την επέκταση όσων ήδη υπάρχουν είτε με την ανάπτυξη του εμπορίου. Έτσι, καταπολεμείται η ανεργία. Παράλληλα, αναπτύσσεται έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα σε παραγωγούς και επιχειρηματίες, για να κερδίσουν την προτίμηση του καταναλωτικού κοινού με νέα πρωτότυπα προϊόντα υψηλών προδιαγραφών. Δηλαδή αποτέλεσμα του ανταγωνισμού είναι να βελτιώνεται η ποιότητα και η ποικιλία των προϊόντων και των υπηρεσιών που παρέχονται. Εξάλλου, πολλές φορές σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς ο ανταγωνισμός συμβάλλει και στη μείωση των τιμών. Επιπλέον, οι μεγάλες εταιρείες, που έχουν την οικονομική δυνατότητα, γίνονται για διαφημιστικούς λόγους χορηγοί αθλητών, αθλητικών συλλόγων, μεγάλων αθλητικών και πολιτιστικών διοργανώσεων (Ολυμπιακοί αγώνες, φεστιβάλ). Έτσι, με την οικονομική ενίσχυση που προσφέρεται από τη διαφήμιση, επωφελείται ο αθλητισμός και ο πολιτισμός.


6. ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ: «ο εξανδραποδισμός του ανθρώπου»
     Η μανία κατανάλωσης χωρίς να υπάρχουν πραγματικές ανάγκες για τα προϊόντα που καταναλώνονται οδηγεί στην πνευματική και ψυχική υποδούλωση του ανθρώπου: με τον καταιγισμό διαφημιστικών μηνυμάτων που δέχεται ακατάπαυστα από όλα τα μέσα ο σημερινός άνθρωπος, τίθεται σε λειτουργία ένας μηχανισμός με τον οποίο δημιουργούνται όλο και περισσότερες ανάγκες, που κατά ένα μεγάλο μέρος δεν είναι πραγματικές αλλά εικονικές. Καλλιεργείται, λοιπόν, η ψευδαίσθηση πως η ευτυχία του ανθρώπου εξαρτάται, σχεδόν αποκλειστικά από την ικανοποίηση των αναγκών αυτών που συνεχώς αυξάνονται και πληθαίνουν και κορεσμό δεν έχουν. Ο καταναλωτής μοιάζει με τις μυθικές Δαναΐδες που ήταν υποχρεωμένες να γεμίζουν ένα πιθάρι χωρίς πυθμένα.


7. Ο σημερινός άνθρωπος πειθαναγκάζεται να σκεφτεί και να αποφασίσει σύμφωνα με ανάγκες και επιθυμίες που δεν είναι πραγματικές
      Σύμφωνα με τα παραπάνω, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου που επηρεάζεται από τη διαφήμιση, είναι η στέρηση της ελευθερίας του: πειθαναγκάζεται να σκεφτεί και να αποφασίσει σύμφωνα με κάποιες πλασματικές ανάγκες και επιθυμίες. Αφού, λοιπόν, με τη διαφήμιση διαμορφώνονται πρώτα αρνητικά πρότυπα ζωής, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι η άνεση, η πολυτέλεια, η επίδειξη και το κυνήγι της ευτυχίας στην αφθονία των υλικών αγαθών, ασθμαίνων ο άνθρωπος στη συνέχεια προσπαθεί να ικανοποιήσει αυτές τις αυξημένες επιθυμίες του. Άγχεται, νιώθει μειονεκτικά, εντατικοποιεί τη δουλειά του, εξαντλείται, διαταράσσεται η ψυχική του ισορροπία και, έτσι, μένει μόνιμα ανικανοποίητος, αφού η αναζήτηση της ευτυχίας στον υλικό ευδαιμονισμό είναι ένας φαύλος κύκλος. (σχετικό με αυτή την αρνητική πλευρά της διαφήμισης το δοκίμιο του Β. Φίλια «Αφθονία και σύγχρονες όψεις απανθρωποίησης» (Θεματικοί Κύκλοι σελ. 196)


8. Ο μηχανισμός καταναλωτισμού εξανδραποδίζει τον άνθρωπο, τον υποδουλώνει, δηλαδή, στις υλικές ανάγκες (απόσπασμα από το δοκίμιο του Τερζάκη) 
      Ποια ακριβώς είναι η ελευθερία του υπηκόου της καταναλωτικής κοινωνίας, που βομβαρδίζεται νύχτα-μέρα από μιαν επιστημονικά οργανωμένη, ακατανίκητη διαφήμιση, και αποκτά όλο και περισσότερες, ανυποψίαστες ίσαμε χθες, υλικές ανάγκες; Σε τούτο μόνο το θέμα αν σταθούμε, θα καταλάβουμε πόσο ρευστό, αν όχι απατηλό, γίνεται το περιεχόμενο της σύγχρονης ελευθερίας. Για να νιώσει ελεύθερος ο αποπροσωποποιημένος αυτός καταναλωτής, πρέπει να μπορεί να ικανοποιεί τις όλο και αυξανόμενες ανάγκες του. Διαφορετικά, πιστεύει πως υστερεί, πως υπολείπεται ταπεινωτικά στον αγώνα δρόμου που είναι ο ρυθμός της σύγχρονης ζωής και τότε, άμεση συνέπεια, χάνει το αίσθημα της ελευθερίας. Γιατί ελευθερία, για το μέσο ανθρώπινο τύπο, είναι η ευχέρεια να ικανοποιεί τις άμεσες βιοτικές του ανάγκες. Όταν του βάλετε σε κίνηση ένα μηχανισμό δημιουργίας αναγκών και δεν του δώσετε σύγκαιρα το μέσο να τις ικανοποιεί, τον κάνετε ψυχικά προλετάριο. Προλετάριος ονομάστηκε ο διάδοχος του αλλοτινού δούλου… Ο μηχανισμός τώρα, έχει έτσι ρυθμιστεί, ώστε το αόρατο λουρί που κρατάει δεμένο αυτόν τον κατάδικο από το πόδι να κονταίνει ή να μακραίνει κατά την κρίση του επιμελέστατα κρυμμένου αφέντη. Αν τα συμφέροντα του αφέντη υπαγορεύουν μεγαλύτερη δέσμευση του καταναλωτή, ρίχνει στην αγορά καινούργια συνθήματα για νέες ανάγκες. Ο καταναλωτής πολλαπλασιάζει τις προσπάθειές του να ανταποκριθεί, αυτοενεχυριάζεται2. Δεν χρειάζεται πάντοτε με νέα πρόσθετη εργασία, για να μπορεί να τα βγάλει πέρα: φτάνει που δεσμεύεται ψυχολογικά. Η ικανοποίηση των νέων «απαιτήσεων της ζωής», των νέων ανέσεων, γίνεται κεντρικός πόλος του ψυχικού βίου. Από κει και πέρα, έχει καταστεί υποχείριος3 χωρίς να το ξέρει. Νομίζοντας πως ικανοποιεί τον εαυτό του, ικανοποιεί τον αφέντη του, τον μεγάλο κερδοσκόπο…


9. ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ και ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ, φαύλος κύκλος: το αδιέξοδο της σημερινής κοινωνίας
     Τι έκανε για χρόνια η διαφήμιση με παραγγελιά του συστήματος; Ερέθιζε τις επιθυμίες. Κάνοντάς το όμως, δεν ώθησε απλά τον κόσμο να θέλει, αλλά του είπε τι να θέλει και τι ήταν καλό να θέλει. Αν το σκεφτούμε καλά, θα δούμε ότι πέτυχε δυο αποτελέσματα από «αντικειμενική» άποψη επαναστατικά. Οι συντηρητικές κοινωνίες και οι αντιδραστικοί παιδαγωγοί δήλωναν πάντα με σοφό τρόπο ότι οι υπερβολικές επιθυμίες είναι κακό πράγμα και ότι κατ’ αρχή δεν πρέπει να δίνουμε στους φτωχούς την εντύπωση ότι μπορούν ν’ αποχτήσουν τα πράγματα των πλουσίων. Το ότι οι βασιλιάδες μετατοπίζονταν με τη φορητή πολυθρόνα ήταν απόδειξη ότι αυτό το σκεπαστό πολυτελές φορείο ήταν βασιλικό πράγμα: κανείς άλλος δεν μπορούσε να το θέλει. Ήρθε όμως η διαφήμιση και μεταφράζοντας τη φορητή πολυθρόνα σε «αυτοκίνητο», είπε ότι όλοι μπορούσαν να επιθυμούν να αποκτήσουν αυτοκίνητο, ήταν υποχρέωση να το επιθυμούν. Το ίδιο έγινε και για το σαπούνι, το γαλλικό άρωμα, και για το διαμέρισμα, για τη γραβάτα και για το μηχανάκι…..
     Και να που η κοινωνία, αφού πρώτα ερέθισε τις επιθυμίες για όλα τα πράγματα, τρομοκρατείται γιατί ο κόσμος απαιτεί τουλάχιστον ένα μέρος χωρίς να πρέπει αναγκαστικά να εγκληματήσει. Είναι σαν να έλεγε το σύστημα στους υπηκόους του: «Έπρεπε να θέλετε να ξοδέψετε όλο το μισθό σας, και το δέκατο τρίτο και το δέκατο τέταρτο, αλλά τώρα το παρακάνετε: τώρα θέλετε και αύξηση μισθού! Το παιχνίδι δεν ήταν έτσι. Μην υπερβάλλετε, και σκεφτείτε τα αγαθά της λιτότητας». Ηδιαφήμιση, δηλαδή, πρέπει να προκαλεί επιθυμίες για ψυγεία (και τα άλλα αγαθά του υλικού ευδαιμονισμού), γιατί, αλίμονο, αν δεν πουληθούν αρκετά, θα κλείσουν τα εργοστάσια. Αλλά αν για να τα αγοράσει ο κόσμος όλα αυτά, χρειάζεται νέα συλλογική σύμβαση εργασίας και γενναία αύξηση των μισθών, τότε κάτι δεν πάει καλά! Συναγερμός, οι πολίτες καταναλώνουν πολλά, ζητούν πολυτέλειες! (ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ, Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή, ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΛΥΚΕΙΟΥ σελ. 203) 


10. Η μανία για κατανάλωση έχει χάσει κάθε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου
     Αρχικά, η ιδέα της κατανάλωσης περισσοτέρων και καλύτερων πραγμάτων υποτίθεται ότι θα έδινε στον άνθρωπο μια ευτυχέστερη, πιο ικανοποιητική ζωή. Η κατανάλωση ήταν το μέσο για κάποιο σκοπό –εκείνον της ευτυχίας. Τώρα έγινε αυτοσκοπός. Η σταθερή αύξηση των αναγκών μας υποχρεώνει σε μια διαρκώς αυξανόμενη προσπάθεια, μας κάνει να εξαρτόμαστε απ’ τις ανάγκες, κι απ’ τους ανθρώπους και τους θεσμούς, μέσω των οποίων τις ικανοποιούμε… Τι πρέπει να προσδοκούμε; Εάν ένας άνθρωπος εργάζεται χωρίς αίσθηση συγγένειας με ό,τι κάνει, εάν αγοράζει και καταναλώνει είδη ανέσεως μ’ έναν αφηρημένο και αλλοτριωμένο τρόπο, θα παραμένει πάντοτε ένας παθητικός και αλλοτριωμένος καταναλωτής. Θα «καταναλίσκει» ποδοσφαιρικούς αγώνες, κινηματογραφικά έργα, ομιλίες, φυσικές σκηνές, κοινωνικές συγκεντρώσεις, με τον ίδιο αλλοτριωμένο και αφηρημένο τρόπο που καταναλίσκει τα είδη ανέσεων που αγόρασε. Δηλαδή, δεν συμμετέχει ενεργητικά, θέλει να πιστεύει πως όλα υπάρχουν για να αποκτηθούν και να έχει όσο το δυνατό περισσότερη ευχαρίστηση και τίποτα άλλο. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι ελεύθερος να απολαύσει τη «σχόλη» του. Η κατανάλωση του ελεύθερου χρόνου καθορίζεται απ’ τη βιομηχανία, όπως τα είδη ανέσεων που αγοράζει. Το γούστο του κατευθύνεται, θέλει να δει και ν’ ακούσει ό,τι είθισται να βλέπει και ν’ ακούει. Η διασκέδαση είναι μια βιομηχανία όπως κάθε μια άλλη, ο πελάτης φτιάχνεται για ν’ αγοράσει ευτυχία όπως φτιάχνεται για ν’ αγοράσει ρούχα και παπούτσια. Η αξία της διασκέδασης καθορίζεται απ’ την επιτυχία της στην αγορά –όχι από κάτι που θα μπορούσε να μετρηθεί με ανθρώπινους όρους. (ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ, Τετράδια ευθύνης, ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΛΥΚΕΙΟΥ σελ. 200)


11. Ο φαύλος κύκλος της πλεονεξίας οδηγεί στην «ύβριν» και τη νέμεση (= οικονομική κρίση)
     Η πλεονεξία είναι μια διαρκής υπέρβαση των ορίων μας στη διάσταση του έχειν. Δεν μας αρκούν αυτά που έχουμε, θέλουμε να έχουμε ολοένα και περισσότερα αγαθά, γνώσεις, εξουσία, φίλους, φήμη κτλ. Αυτό το ολοένα και περισσότερο είναι όμως μια κατάσταση οδυνηρή, γιατί είναι μια διαρκής υπέρβαση των ορίων μας. Ο πλεονέκτης ζει σε μεγάλη ένταση –όσα κι αν έχει- το πάθος της ανέχειας και την αθλιότητά της, που τη νιώθει σαν στέρηση, γιατί όσο μεγάλο κι αν είναι το έχειν του, η ανέχεια του είναι μεγαλύτερη. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν το πάθος αυτό προς το απεριόριστο «ύβριν» και θεωρούσαν δεδομένη τη «θεία τιμωρία» του πλεονέκτη. Γι’ αυτό η φιλοσοφία τους στράφηκε γύρω από την ανάγκη παρουσίας ενός μέτρου σ’ όλους τους τομείς της ζωής τους, σ’ όλα τα πράγματα, στην ομορφιά, στην υγεία, τις ώρες του χρόνου και τη μουσική. 


12. Τρόποι προστασίας από τις επιπτώσεις της αλόγιστης κατανάλωσης
     Για να προστατευτεί ο άνθρωπος από τις επιπτώσεις της αλόγιστης κατανάλωσης, είναι απαραίτητο ν’ αποκτήσει μηχανισμούς άμυνας, ηθικής και πνευματικής αντίστασης, ώστε να μην ενδίδει απερίσκεπτα στους καταναλωτικούς πειρασμούς. Αυτό θα τι πετύχει, αν κρίνει και αν είναι εγκρατής. Η διατήρηση της ελεύθερης βούλησης –γιατί, τελικά, εκεί έγκειται το πρόβλημα – βασίστηκε πάντα στη γνώση και το ψυχικό σθένος. Χρειάζεται επίσης, αυτογνωσία, ώστε να γνωρίζει ακριβώς τις ανάγκες του και να τις ιεραρχεί, να γνωρίζει τις δυνατότητές του και να προβαίνει σε σωστές επιλογές. Τέλος, κρίνεται επιβεβλημένη η αναθεώρηση αντιλήψεων και αξιών, για να αποκατασταθεί η ανατραπείσα ισορροπία που πρέπει να υπάρχει ανάμεσα στις υλικές και τις πνευματικές αξίες, ανάμεσα στο ατομικό και στο κοινό συμφέρον. Με λίγα λόγια, και το πρόβλημα της προστασίας από τις επιπτώσεις της αλόγιστης κατανάλωσης ανάγεται σε πρόβλημα κατάλληλης αγωγής και παιδείας. 


13. Υπάρχει λύση (απόσπασμα από το δοκίμιο του Τερζάκη)
     Ας έχουμε το θάρρος να προχωρήσουμε πιο πέρα. Είναι βέβαιο τάχα πως στην πλειοψηφία του, το ανθρώπινο γένος έχει επίγνωση της σκλαβιάς του και πως επιθυμεί αληθινά την απελευθέρωσή του; Τέτοια πράγματα δεν τα επιθυμώ με τα λόγια, τα διεκδικώ με τις πράξεις. Και για να αποκτήσω επίγνωση τι σημαίνει αυτό, ζητάω πρώτα-πρώτα να πληροφορηθώ ποιο είναι το αντίτιμό τους, πόσο στοιχίζουν. Με τα λόγια, όταν διεκδικώ, μου απαντάνε με λόγια. Όταν προχωρήσω στην περιοχή του συγκεκριμένου, βλέπω ότι το αντίτιμο συνίσταται πρώτα-πρώτα σε στερήσεις. Όχι μεγάλες στερήσεις, θυσίες αιματηρές, σωματικές. Αποφυγή να γίνομαι υποχείριος του μηχανισμού που μου έχουν στήσει. Βλέπω, κοντολογίς, κάτι πολύ οδυνηρό, αναμφισβήτητα: ότι για να αποκτήσω κάποια, στοιχειώδη έστω, ανεξαρτησία και ένα ήθος ελεύθερο, ανάγκη να μη χαρίζομαι σε όλους τους πειρασμούς. Η ευμάρεια είναι κάτι απύθμενο, ένα παραισθησιογόνο που προκαλεί εθισμό, και για τούτο απαιτεί όλο και μεγαλύτερες δόσεις. Ζούμε κιόλας σε κοινωνικά σύνολα από τοξικομανείς της ευμάρειας. Να μεταπέσουμε από την έκλυση τούτη σε μιαν εγκράτεια που θα μας φανεί αμέσως ασκητισμός δε γίνεται. Να, όμως που αυτό θα ήταν η μόνη λύση…. 


14. Η γυναίκα στη διαφήμιση: ερωτισμός στη διαφήμιση
     Εικόνες της σύγχρονης γυναίκας στη διαφήμιση: η παρουσία της γυναικείας μορφής στις διαφημίσεις έχει στόχο να προσελκύσει τη γυναίκα καταναλώτρια αλλά πολλές φορές χρησιμοποιείται για να προσελκύσει το ανδρικό καταναλωτικό κοινό. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για διαφημίσεις που προβάλλουν προϊόντα που συνδέονται με παραδοσιακούς ρόλους της γυναίκας ως μητέρας και νοικοκυράς. Στη δεύτερη περίπτωση, η γυναικεία μορφή εμφανίζεται κυρίως ως σύμβολο της ανδρικής επιθυμίας (π.χ. διαφημίσεις αυτοκινήτων). Δύσκολα βρίσκει κανείς διαφήμιση οποιουδήποτε προϊόντος που να μη συνδέει το μήνυμά της, ευθέως ή πλάγια, με την επιτυχία, ιδίως την ερωτική. Δύσκολα επίσης μπορεί να βρει διαφήμιση όπου, και πάλι ανεξαρτήτως του προϊόντος που υμνολογείται, οι γυναίκες (ηθοποιοί ή μοντέλα) να μην παριστάνουν επί της οθόνης ότι γεύονται την ακρότατη απόλαυση, την πλήρη ηδονή. Αρκετά διαφημιστικά φιλμάκια και γιγαντοαφίσες μοιάζουν αποσπασμένα από ταινίες σοφτ πορνό. Είτε αυτοκίνητο διαφημίζεται, είτε κινητό ή ξυριστική μηχανή, είτε γιαούρτι ή παγωτό ή σοκολάτα ή σαμπουάν, ο ερωτισμός, επεξεργασμένος ή ωμός και πάντοτε αρσενικών προδιαγραφών, εκλύεται σε μεγάλες δόσεις. Τον παράγουν τα μάτια και τα χείλη, το ημίγυμνο σώμα, τα λόγια και τα υπονοούμενα. Τον παράγει το εκτιθέμενο γυναικείο σώμα, το οποίο παρουσιάζεται σαν δέλεαρ και σαν λεία μαζί, σίγουρη λεία. «Αρκεί να ντυθείς έτσι, αρκεί να φερθείς έτσι κλπ, και ο δρόμος σου θα γίνει αμέσως, άκοπα και ανέξοδα, λεωφόρος του έρωτα και της χαράς, αυτό είναι το υποβλητικό μήνυμα. (Παντελής Μπουκάλας, από άρθρο στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, διασκευασμένο ως κριτήριο αξιολόγησης στο βιβλίο ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την Έκθεση του Άρη Γιαβρή σελ. 183)


15. Διαφήμιση και παιδιά
     Η προβολή διαφημίσεων τις βράδυνες ώρες όχι μόνο επιτρέπει στις εταιρείες να «απλώσουν» χρονικά τις διαφημιστικές τους καμπάνιες, αλλά και να απευθυνθούν σε ένα εξίσου ευάλωτο με τα παιδιά κοινό: τους… γονείς τους. Οι Έλληνες είναι ικανοί να περιορίσουν τις ανάγκες τους προκειμένου να τα δώσουν όλα στα παιδιά τους, δίνοντάς τους λανθασμένες εντυπώσεις σχετικά με την οικονομική τους κατάσταση. Και οι διαφημιστές, φυσικά, γνωρίζουν πώς να εκμεταλλευτούν την ανησυχία των γονιών μήπως το παιδί τους απομονωθεί, αν δεν γίνει κάτοχος ενός πολυδιαφημισμένου προϊόντος. Με αυτό τον τρόπο, οι περισσότεροι γονείς εξαγοράζουν, βέβαια, τις τύψεις ή τις ενοχές τους που δεν έχουν χρόνο να ασχοληθούν με τα παιδιά τους, από την άλλη όμως, με το να τους προσφέρουν συνεχώς υλικά αγαθά, μεγαλώνουν τη λίστα με τις επιθυμίες τους και, το σπουδαιότερο, δεν τα μαθαίνουν ότι υπάρχουν όρια. Κανένα παιχνίδι όμως δεν είναι ικανό να αντικαταστήσει την επαφή των παιδιών με τον πατέρα και τη μητέρα του [βλέπε κι άλλα ενδιαφέροντα κείμενα για τις επιπτώσεις της διαφήμισης στα παιδιά στους ΘΕΜΑΤΙΚΟΥ ΚΥΚΛΟΥΣ Λυκείου] 


16. Ο καταιγισμός διαφημίσεων και οι επιπτώσεις του στον ψυχικό κόσμο των παιδιών
      Η τηλεοπτική εικόνα εισβάλλει με την αμεσότητά της στον «ψυχικό χώρο» των παιδιών μ’ ένα βίαιο τρόπο. Η χωρίς όρια έκθεση των παιδιών στις διαφημίσεις τα οδηγεί αναπόφευκτα στον υπερκαταναλωτισμό. Η προσωπικότητά τους διαμορφώνεται μέσω μιας σειράς ταυτίσεων, αρχικά με τους γονείς και εν συνεχεία με άλλα σημαντικά πρόσωπα που «πρωταγωνιστούν» στις διαφημίσεις. Τα προτεινόμενα ανταγωνιστικά πρότυπα (κούκλες μανεκέν τύπου Μπάρμπι) υπόσχονται τη γρήγορη και εύκολη άνοδο, δημιουργώντας εικόνες σύγχυσης, που μοιραία θα επηρεάσουν τη ψυχολογική και γνωστική ωρίμανση των παιδιών. Επειδή από τα πρότυπα αυτά προβάλλονται μορφές εξαϋλωμένες με έμφαση στη σεξουαλικότητα και σχέσεις επιφανειακές, επιπόλαιες, πρόσκαιρες και ψευδείς, η παιδικότητά τους βιάζεται. Ένα άλλο σοβαρό θέμα, που υπογραμμίζουν οι ψυχολόγοι, είναι η βία που προβάλλεται στα πλαίσια διαφημίσεων παιχνιδιών με τρομακτική όψη. Η βία μοιάζει να διαθέτει ένα προνομιούχο εργαλείο φοβερής αποτελεσματικότητας: την εξουσία. Η παιδική ηλικία γίνεται θέατρο επικίνδυνων τολμημάτων και ανεξιλέωτων συγκρούσεων, όπου συνδυάζεται η ενδογενής επιθετικότητα με την εξωτερική βία, που ασκείται από το περιβάλλον με διάφορες μορφές. [Τζένη Σουμάκη, πρόεδρος Παιδοψυχιατρικής Εταιρείας της Ελλάδος]