Παρασκευή 28 Δεκεμβρίου 2012

Περιβάλλον-Οικολογία


Οι βάρβαροι άνθρωποι και η ατίμωση της Γης

 «Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα
κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο
τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα
και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο»
[Νίκος Γκάτσος, Ο εφιάλτης της Περσεφόνης]


Το θαυμαστό ποίημα του Γκάτσου περιγράφει καίρια την κατάσταση.Εικόνες ήδη πολύ οικείες: δίπλα σε πανέμορφες ακτές, κολοσσιαία πρατήρια καυσίμων στα νησιά μας, παντού χτισμένες βίλες και ξενοδοχειακά συγκροτήματα πολλοί τόποι διακοπών έχουν μεταμορφωθεί σε απαίσιες περιοχές αποκλειστικής τουριστικής εκμετάλλευσης και γίνονται – κατά τον θαυμάσιο στίχο του Τ. Σ. Έλιοτ – εφιαλτικές «ανύπαρχτες πολιτείες»με αφορμή (ή μήπως με πρόφαση;) τους Ολυμπιακούς αγώνες – οι οποίοι εντούτοις δεν είναι, εντέλει, παρά ένα, διόλου αθώο, φαντασμαγορικό πανηγύρι διαρκείας δύο εβδομάδων - σε πολλές πόλεις μας, τερατώδεις πολεοδομικές παρεμβάσεις (ανισόπεδες γέφυρες που άλλαξαν εντελώς την εικόνα μεγάλων περιοχών, τεράστια γήπεδα, «παλάτια» της άρσης βαρών και όποιου άλλου αθλήματος) οι δρόμοι, σε πόλεις και χωριά, κατακλυσμένοι με ογκώδη αυτοκίνητα (αλήθεια, ποιοι χρειάζονται όλα αυτά τα υπερμεγέθη «4Χ4»); Και ως προς τους ανυπόφορους θορύβους, τι θα έλεγε σήμερα ο Σοπενχάουερ (έχει γράψει μια ειδική θρηνωδία (!) για τη μάστιγα αυτή – «Για τον θόρυβο και τη φασαρία»); Κι αν αναφερθούμε, εκτός από το φυσικό, και στο ιστορικό περιβάλλον, ποια εικόνα παρουσιάζεται στα μάτια μας; Πολύ συχνά, ανατριχιαστική έλλειψη σεβασμού για ιστορικά μνημεία, ανεξάρτητα από το αν έχουν ανακηρυχθεί σε «διατηρητέα» ή όχι. Ένα μόνο δείγμα της έλλειψης τέτοιου σεβασμού (εξ όνυχος) αποτελεί η συνεχής μετονομασία οδών στην χώρα μας: σε κεντρικές αρτηρίες, αλλά και σε νοσοκομεία ή σε στάδια, δίδονται τα ονόματα ασήμαντων προσώπων τα οποία κατέγραψε ήδη η Ιστορία ως συνώνυμα του αμοραλισμού και του μακιαβελισμού.

Ποια να είναι άραγε τα αίτια της κατάστασης αυτής; Θα επιχειρήσω να ανιχνεύσω μερικά από τα αίτια τούτα. Πρώτα θα αναφέρω τα γενικότερα (ας πούμε, τα καθολικά και οικουμενικά), και έπειτα εκείνα που αφορούν ειδικότερα στην Ελλάδα.

Το πρώτιστο και θεμελιακό είναι η διαφθορά ή διαστροφή του ανθρώπου.Στο έργο του Η θρησκεία εντός των ορίων του Λόγου και μόνο (1793), ο Καντ την προσδιόρισε με καταπληκτική ακρίβεια και την χαρακτήρισε ως το «ριζικό κακό» στην ανθρώπινη φύση. Σε τι συνίσταται αυτό; Στην «αντιστροφή των ελατηρίων», δηλαδή των κινήτρων των πράξεων.Αντί να επιδιώκει ο άνθρωπος την ευδαιμονία υπό τον όρο της ηθικότητας και της εκπληρώσεως των καθηκόντων του, οπότε η αναζήτηση αυτή της ευδαιμονίας είναι καθ’ όλα θεμιτή (ο Καντ την αποκαλεί το «φυσικό αγαθό», από το οποίο ούτε μπορεί ούτε οφείλει να παραιτηθεί ο άνθρωπος),αντιστρέφει τη σειρά αυτή και είναι μεν πρόθυμος να συμμορφώνεται με τις απαιτήσεις της ηθικότητας, αλλά υπό τον όρο ότι αυτές συμβιβάζονται με την αναζήτηση της ευδαιμονίας του, στην οποία φυσικά αναγνωρίζει το απόλυτο πρωτείο. Το ίδιο πράγμα διδάσκει κατ’ ουσίαν ο Κομφούκιος: πριν προβείς σε οποιαδήποτε πράξη, να αναρωτηθείς αν είναι θεμιτή. Εφαρμοζόμενα τούτα στο θέμα μας λένε: Ναι στην αξιοποίηση της Γης με τελικό σκοπό την ευημερία του ανθρώπου υπό τον απαράβατο, όμως, όρο της συμβατότητας με την επιβίωση του πλανήτη.

Η διαφθορά αυτή συνιστά τη ρίζα του προβλήματος, όλα τα άλλα είναι συμπτώματα ή επιπλοκές της: ο υπέρμετρος και άκρατος καταναλωτισμός, η πλεονεξία, η συνεχής δημιουργία και ο πολλαπλασιασμός νέων τεχνητών αναγκών, η διαρκής αναζήτηση ολοένα μεγαλύτερης ευμάρειας.

Αλλά το πραγματικό αίτιο της «ατίμωσης της Γης» (Δ. Πικιώνης) - απόρροια της κατάρρευσης της Μεταφυσικής, της εκκοσμίκευσης και τελικά του μηδενισμού - αξίζει να το στοχαστούμε ιδιαίτερα. Η στάση του ανθρώπου απέναντι στην Γη, στη φύση και γενικότερα στον Κόσμο (η νοοτροπία και ηβιοτροπία του) συναρτάται άμεσα με τη μεταφυσική ή θρησκευτική του κοσμοθεωρία: είναι εντελώς διαφορετική αν αντιμετωπίζει τη φύση ως κτήμα του που δικαιούται να το νέμεται όπως θέλει, ή, αντιθέτως, αν στέκεται απέναντί της με δέος και τη σέβεται ως δώρο του Θεού, ως κάτι «δοσμένο» (κατά τον Σεφέρη) - ανεξάρτητα από το αν βλέπει τη φύση ως κτίση (κατά τον Χριστιανισμό) ή ως κάτι Ιερό και ενδεχομένως ένθεο ή θεϊκό (με βάση κάποια άλλη Μεταφυσική). Σημασία έχει να αντιληφθεί ο άνθρωπος ότι οφείλει απόλυτο σεβασμό στο Σύμπαν, γιατί δεν το έχομε δημιουργήσει εμείς, αλλά αντιθέτως μας έχει δοθεί ως δώρο – είμαστε «φιλοξενούμενοι σε έναν ωραίο πλανήτη», όπως έλεγε ο μεγάλος θεολόγος H. Thielicke - και εξαρτόμαστε από αυτό (απόλυτα, όπως θα προσέθετε ο Σλάιερμαχερ, ο οποίος θεωρεί τη «συνείδηση της απόλυτης εξάρτησης» του ανθρώπου – χωρίς, βέβαια, να διευκρινίζει ρητά από πού! – ως ταυτόσημη με την ευσέβεια).

Αν έλθομε τώρα στα δικά μας, τι διαπιστώνομε; Δυστυχώς, στα προηγούμενα οικουμενικά αίτια προστίθενται ορισμένα ειδικότερα που οφείλονται σε ιδιαιτερότητες του νεοελληνικού χαρακτήρα και βίου. Τελείως ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρομε: την αρνητική στάση και δυσπιστία πολλών Νεοελλήνων απέναντι στον Νόμο και την Πολιτεία (το χαρακτηριστικό αυτό, το τόσο θεμελιακό για τη σύγχρονη Ελλάδα, έχει τις διαστάσεις κοινωνικής παθολογίας και απαιτεί ειδική ανάλυση) εσπευσμένη και συχνά υπέρμετρη βελτίωση του κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου και της περιβόητης ευμάρειας. Ουδεμία αντίρρηση στην βελτίωση του κοινωνικού επιπέδου και στην αληθινή πρόοδο, αρκεί αυτή να συνοδεύεται (μακροπρόθεσμα, βέβαια) από αντίστοιχη άνοδο και βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου. Άλλο κοινωνική πρόοδος και άλλο νεοπλουτισμός! Διότι, η σωστή διαχείριση του πλούτου απαιτεί και προϋποθέτει κατάλληλο μορφωτικό επίπεδο. Χωρίς αυτό, τι θα κάμει κάποιος τον πλούτο; Θα γίνει θύμα της πλεονεξίας, της ματαιοδοξίας: θα εμπλακεί στο κυνήγι της ικανοποίησης πλασματικών, συνήθως, αναγκών, θα βαλθεί να αποκτήσει για κάθε οικογένεια δύο ή και περισσότερα αυτοκίνητα. Εξοργιστική έλλειψη σεβασμού απέναντι στα μνημεία της ιστορίας και του πολιτισμού* άκρατος ατομικισμός, αυθαιρεσία, ανομία, νοοτροπία «αντάρτικου»: βαρύτατες αξιόποινες πράξεις (λ.χ., καταλήψεις και καταστροφές δημοσίων κτιρίων και εκπαιδευτηρίων) μετονομάζονται σε «αγωνιστικές διεκδικήσεις» - γιατί, αλήθεια; Τα έχει αναλύσει ήδη όλα ο Ντοστογιέφσκι στους Δαίμονες.

Ποια να είναι, άραγε, η θεραπεία για όλα τούτα; Εύκολα να τα σκεφτεί κανείς, δυσχερέστατα να γίνουν: Ευνομία, σεβασμός της φύσης και της πολιτείας, αισθητική και πνευματική μόρφωση και καλλιέργεια. Τα πάντα είναι ζήτημα παιδείας.

[πηγή: Κώστας Ανδρουλιδάκης, Aντίφωνο, πρώτη έντυπη δημοσίευση περιοδικό ΕΥΘΥΝΗ, Απρίλιος 2007]

Σάββατο 8 Δεκεμβρίου 2012



ΚΥΡΙΑΚΉ, 20 ΝΟΕΜΒΡΊΟΥ 2011

Καλύτερη κοινωνία είναι εκείνη στην οποία τα άτομα είναι περισσότερο ευτυχισμένα

Αιρετικοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι η οικονομική επιστήμη οφείλει να θέτει ως κύριο στόχο όχι την αύξηση της παραγωγής αλλά την ευτυχία των ανθρώπων

ΣΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ, τον καιρό της γέννησης της Πολιτικής Οικονομίας, οι πρώτοι οικονομολόγοι υποστήριζαν ότι ο κύριος στόχος της οικονομικής πολιτικής έπρεπε να είναι η μεγιστοποίηση της ευτυχίας των πολιτών μιας κοινωνίας. Και στις αρχές του 19ου αιώνα, ο άγγλος φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ, ο θεωρητικός πατέρας του ωφελιμισμού, έλεγε ότι καλύτερη κοινωνία είναι εκείνη στην οποία τα άτομα είναι περισσότερο ευτυχισμένα.Και επομένως καλύτερη πολιτική είναι εκείνη που ευνοεί τη μεγαλύτερη ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό προσώπων. Αυτή η θέση στηριζόταν φυσικά στην υπόθεση ότι η ευτυχία ήταν κάτι που μπορούσε να μετρηθεί και να υπολογιστεί με τρόπους που θα αντιστοιχούσαν στην αληθινή εμπειρία των υποκειμένων. Στην πορεία ωστόσο η νέα οικονομική επιστήμη ακολούθησε μιαν άλλη κατεύθυνση.

Επικράτησε έτσι και μεταξύ των οικονομολόγων η ιδέα ότι η έννοια της ευτυχίας είναι μάλλον υπερβολικά υποκειμενική και επομένως είναι δύσκολο να υπολογιστεί και να μετρηθεί. Στο βαθμό λοιπόν που η πολιτική οικονομία θέλει να είναι μια αυστηρή επιστήμη, πρέπει να επεξεργάζεται έννοιες που μπορούν να εκφραστούν με μαθηματικές διατυπώσεις και επομένως οφείλει να χρησιμοποιεί ποσοτικά μετρήσιμα δεδομένα. Κυριάρχησε έτσι η θέση του Ανταμ Σμιθ ότι η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος απολήγει στην εξυπηρέτηση του συλλογικού συμφέροντος. Στη δεκαετία του 1930 υιοθετήθηκε και στη συνέχεια καθιερώθηκε η έννοια του κατά κεφαλήν εισοδήματος ως ένα θεμελιώδες κριτήριο για τη μέτρηση της οικονομικής προόδου.

Στην πράξη, τόσο η οικονομική επιστήμη όσο και η οικονομική πολιτική εμπνέονταν σταθερά από το αξίωμα ότι η αύξηση της παραγωγής και της παραγωγικότητας συνεπάγεται αύξηση της συνολικής ευημερίας μιας κοινωνίας. Η πορεία των εθνικών οικονομιών και της παγκόσμιας οικονομίας αξιολογείται διαρκώς με βάση την παράμετρο της ετήσιας αύξησης του κατά κεφαλήν εισοδήματος και του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος και αυτά τα κριτήρια χρησιμοποιούν στις στατιστικές τους τα Ηνωμένα Εθνη, η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Δεν είναι άλλωστε η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη αυτή που κατέστησε δυνατή την πρόοδο του δυτικού κόσμου, την ικανοποίηση των βασικών αναγκών των πολιτών και την άνοδο της ευημερίας των λαών; Δυσθυμία μέσα στην αφθονία

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι πλέον τόσο δεδομένη και αυτονόητη, καθώς οι πρόοδοι της ψυχολογίας και της κοινωνιολογίας προμηθεύουν σήμερα στους οικονομολόγους τα εργαλεία για να μετρήσουν την «ευτυχία», δηλαδή τον βαθμό ικανοποίησης στον οποίο φτάνουν οι κοινωνίες μας τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Η σχέση ανάμεσα στην ποσοτική ανάπτυξη της οικονομίας και την ευτυχία των ατόμων αποκαλύφθηκε πολύ λιγότερο απλή και γραμμική από όσο νομίζαμε στο παρελθόν. Ήδη από το 1974, ο αμερικανός οικονομολόγος Ρίτσαρντ Ιστερλιν φανέρωσε και εξήγησε ότι η άνοδος του βιοτικού επιπέδου ενός λαού δεν συνδέεται αυτόματα με την αύξηση της ευημερίας του.

Το κατά κεφαλήν εισόδημα μπορεί να αυξάνεται, αλλά δεν αυξάνεται ανάλογα και η «κατά κεφαλήν ευτυχία». Έτσι το θέμα της ευτυχίας επανεμφανίστηκε στις συζητήσεις μεταξύ των οικονομολόγων. Καταβλήθηκαν προσπάθειες να δοθούν πειστικές εξηγήσεις στο «παράδοξο του Ιστερλιν». Ορισμένοι μελετητές σημείωσαν ότι η διαρκής αύξηση των προσδοκιών των ατόμων εκμηδενίζει την αύξηση της ικανοποίησης και της απόλαυσης. Άλλοι υπογράμμισαν τις επιπτώσεις του φθόνου και της μνησικακίας, που εξαρτούν τη δική μας ευτυχία από τη σύγκριση με την ευτυχία των άλλων, ωθώντας μας σε έναν ανηλεή ανταγωνισμό και καταδικάζοντάς μας σε ένα διαρκές ψυχολογικό ακόρεστο. Σύμφωνα με έναν άγγλο σατιρικό του 19ου αιώνα, να είσαι ευτυχισμένος σημαίνει να κερδίζεις δέκα λίρες περισσότερες από τον κουνιάδο σου. Υπάρχει βέβαια και μια άλλη, πιο γενική εξήγηση. Με τη βιομηχανική επανάσταση η οικονομία της Δύσης παρασύρθηκε από ένα μεγάλο κύμα διαρκούς ανάπτυξης, με μερικά μόνο διαλείμματα ύφεσης και στασιμότητας. Σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από τη διαρκή ποσοτική αύξηση των αγαθών που παράγονται στην αγορά, ήταν εύλογο και κατανοητό η έννοια της ευημερίας να συνδεθεί με την ποσότητα των διαθέσιμων αγαθών.

Παραγνωρίστηκαν έτσι οι προειδοποιήσεις στοχαστών, όπως λ.χ. ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, που είχαν εξηγήσει ότι η ευτυχία δεν βρίσκεται στην αφθονία των αγαθών αλλά στην ποιότητα των ανθρώπινων σχέσεων. Μετά από δυο αιώνες ποσοτικής ανάπτυξης εμφανίστηκε ωστόσο ένα είδος «ναυτίας της ανάπτυξης». Σχεδόν παντού οι έρευνες και οι μετρήσεις επιβεβαιώνουν ότι η αύξηση της παραγωγής δεν συνοδεύεται από την αύξηση της ευτυχίας των προσώπων. Ο λόγος έγκειται στη διαφοροποίηση των αναγκών και των προτιμήσεων που χαρακτηρίζουν μια πολύπλοκη κοινωνία, η οποία δεν μπορεί βέβαια να εκφραστεί από έναν χοντροκομμένα ποσοτικό δείκτη, που μας λέει μόνον πόσα αγαθά παράχθηκαν και καταναλώθηκαν στην αγορά.

[ΠΗΓΗ: ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ ΙΔΕΩΝ στο ΕΠΤΑ της Κυριακάτικης ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ 20-11-211]

Μήπως έφτασε η ώρα να αναθεωρήσουμε τις βασικές πηγές της ευτυχίας; Μήπως πρέπει να δώσουμε έμφαση όχι τόσο στην οικονομική ευημερία όσο στον πολιτισμό, την ψυχική υγεία, στην αλληλεγγύη και την ενότητα της κοινωνίας;

Ζούμε σε εποχή μεγάλου άγχους. Παρά τον πρωτοφανή συνολικό πλούτο στον κόσμο, υπάρχει τεράστια ανασφάλεια, αναταραχή και δυσφορία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η μεγάλη πλειοψηφία των Αμερικανών πιστεύει ότι η χώρα κινείται σε «λάθος κατεύθυνση». Η απαισιοδοξία έχει εκτοξευθεί στα ύψη. Τα ίδια ισχύουν σε πολλές χώρες.

Έφτασε λοιπόν η ώρα να αναθεωρήσουμε τις βασικές πηγές της ευτυχίας στην οικονομική ζωή μας. Η ασταμάτητη αναζήτηση υψηλότερου εισοδήματος οδηγεί σε άνευ προηγουμένου ανισότητα και άγχος, παρά σε μεγαλύτερη ευτυχία και ικανοποίηση από τη ζωή. Ναι μεν η οικονομική πρόοδος είναι σημαντική και μπορεί να βελτιώσει την ποιότητα ζωής, αλλά μόνον αν την αναζητούμε παράλληλα με άλλους στόχους.

Από αυτή την άποψη, το βασίλειο του Μπουτάν στα Ιμαλάϊα βρίσκεται στην πρωτοπορία. Πριν από 40 χρόνια, ο τέταρτος βασιλιάς του Μπουτάν, έκανε μια αξιοσημείωτη επιλογή: αποφάσισε ότι το Μπουτάν θα αναζητήσει την «ακαθάριστη εθνική ευτυχία» παρά το υψηλό ΑΕΠ ! Από τότε, η χώρα πειραματίζεται με μια εναλλακτική, ολιστική προσέγγιση στην ανάπτυξη, που δίνει την έμφαση όχι μόνο στην οικονομική ευημερία αλλά και στον πολιτισμό, στην ψυχική υγεία, στην αλληλεγγύη και στην ενότητα της κοινωνίας.

Δεκάδες ειδικοί συγκεντρώθηκαν πρόσφατα στην πρωτεύουσα του Μπουτάν, στο Τίμπου, για να εξετάσουν τις επιδόσεις της χώρας. Και συμφώνησαν ότι μεγαλύτερη σημασία έχει η ενίσχυση της ευτυχίας παρά η ενίσχυση του ΑΕΠ. Το βασικό ερώτημα που εξετάσαμε όσοι βρεθήκαμε εκεί είναι πώς θα επιτύχουμε την ευτυχία σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από την ταχεία αστικοποίηση, τα ΜΜΕ, τον παγκόσμιο καπιταλισμό και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος.

Ιδού μερικά από τα πρώτα μας συμπεράσματα.

Πρώτον, δεν πρέπει να υποβαθμίζουμε την αξία της οικονομικής προόδου. Όταν οι άνθρωποι πεινάνε, δεν μπορούν να καλύψουν τις βασικές ανάγκες τους όπως το καθαρό νερό, η υγεία και η παιδεία, και δεν έχουν δουλειά, υποφέρουν. Η οικονομική ανάπτυξη που μειώνει τη φτώχεια είναι ένα κρίσιμο βήμα προς την ενίσχυση της ευτυχίας.

Δεύτερον, το ασταμάτητο κυνήγι του ΑΕΠ δεν είναι ο δρόμος προς την ευτυχία. Στις ΗΠΑ, ο ΑΕΠ έχει αυξηθεί ραγδαία τα τελευταία 40 χρόνια, αλλά όχι και η ευτυχία.

Τρίτον, η ευτυχία επιτυγχάνεται μέσω μιας ισορροπημένης προσέγγισης προς τη ζωή, τόσο από τα άτομα όσο και από τις κοινωνίες.

Ως άτομα, είμαστε δυστυχείς αν δεν μπορούμε να ικανοποιήσουμε τις βασικές υλικές ανάγκες μας, αλλά είμαστε επίσης δυστυχείς αν το κυνήγι για υψηλότερα εισοδήματα αντικαταστήσει την οικογένεια, τους φίλους, την κοινότητα, τη συμπόνια και την εσωτερική ισορροπία. Ως κοινωνία, είναι άλλο πράγμα να οργανώνουμε την οικονομική πολιτική ώστε να βελτιώνεται το επίπεδο της ζωής, και άλλο να υποτάσσουμε όλες τις αξίες της κοινωνίας στην αναζήτηση του κέρδους.

Τέταρτον, ο παγκόσμιος καπιταλισμός εκπροσωπεί πολλές άμεσες απειλές για την ευτυχία. Καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον μέσω της κλιματικής αλλαγής και άλλων ειδών μόλυνσης, αποδυναμώνει την κοινωνική εμπιστοσύνη και την ψυχική σταθερότητα, καθώς αυξάνονται τα ποσοστά του πληθυσμού που πάσχει από κατάθλιψη.

Πέμπτον, για να προωθήσουμε την ευτυχία θα πρέπει να βρούμε τους πολλούς παράγοντες, εκτός από το ΑΕΠ, που μπορούν να αυξήσουν ή να μειώσουν την ευημερία της κοινωνίας.Οι περισσότερες χώρες επενδύουν για να μετρήσουν το ΑΕΠ, αλλά ξοδεύουν λίγα για να βρουν τις αιτίες της κακής υγείας (όπως τα fast foods και η υπερβολική παρακολούθηση τηλεόρασης), της μείωσης της εμπιστοσύνης στην κοινωνία και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος.

Το τρελό κυνήγι για επιχειρηματικά κέρδη μας απειλεί όλους. Πρέπει βέβαια να στηρίζουμε την οικονομική ανάπτυξη, αλλά μόνο σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, που θα προωθεί τη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος και της αξίες της συμπόνιας και της εντιμότητας που απαιτούνται για την κοινωνική εμπιστοσύνη.

Η αναζήτηση της ευτυχίας δεν πρέπει να περιοριστεί στο όμορφο ορεινό βασίλειο του Μπουτάν.



ΠΗΓΗ: Τζέφρι Σακς, καθηγητής Οικονομικών και διευθυντής του The Earth Institute στο πανεπιστήμιο Κολούμπια.

Είναι καιρός ν’ αναρωτηθούμε για την πορεία και τον προσανατολισμό της επιστήμης.

ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ, αιώνας των μεγάλων κοινωνικών, οικονομικών αλλαγών και της τεράστιας προόδου των επιστημών (ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 2002)


Α. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 


O εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των μεγαλύτερων και σημαντικότερων κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών. Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο μέσος "Δυτικός άνθρωπος" ζει στο κατώφλι του 21ου αιώνα μία πολύ διαφορετική καθημερινή ζωή από τον αντίστοιχο άνθρωπο των αρχών του 20ου αιώνα. Ένα σημαντικό ποσοστό ευθύνης γι' αυτές τις δραματικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή φέρει και η πρόοδος στις λεγόμενες βιοϊατρικές επιστήμες. Η ανακάλυψη της δομής του DNA, πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη "έκρηξη γνώσης" στους τομείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα αντιμέτωπη με μια νέα τάξη πραγμάτων.
   Έχουμε πλέον επιλύσει σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα της στειρότητας με τη χρήση μεθόδων τεχνητής αναπαραγωγής και ταυτόχρονα είμαστε σε θέση να επιλέξουμε το φύλο του παιδιού μας. Η πλήρης χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος αλλά και η υφιστάμενη απομόνωση και ο χαρακτηρισμός της λειτουργίας μερικών εκατοντάδων γονιδίων θα οδηγήσουν πιθανότατα στο εγγύς μέλλον στη θεραπεία πολλών ασθενειών. Γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί και τρόφιμα υπόσχονται ότι θα επιλύσουν το πρόβλημα του υποσιτισμού, όμως ταυτόχρονα δημιουργούν τεράστια βιοηθικά προβλήματα. Παράλληλα, η πρόσφατη κλωνοποίηση ζωντανών οργανισμών μπορεί να επιλύσει και αυτή θέματα υποσιτισμού και επάρκειας οργάνων, όμως εγκυμονείται κίνδυνος δημιουργίας γενεών πανομοιοτύπων οργανισμών προς εκμετάλλευση και ταυτόχρονα αναδεικνύει επικίνδυνες απόψεις περί δημιουργίας μιας "αρίας φυλής".
   Πού βαδίζουμε, άραγε; Για χάρη ποιας προόδου και μελλοντικής ευδαιμονίας η επιστημονική κοινότητα αλλά και ολόκληρη η ανθρωπότητα πρέπει, αλόγιστα, να συνεχίσει αυτό τον δρόμο;
  Το μείζον ερώτημα της ανθρωπότητας και η διαχρονική αγωνία της είναι να εξηγηθεί ο σκοπός και το νόημα της ζωής και του θανάτου. Εάν προσεγγίσουμε κάποτε την αλήθεια αναφορικά με αυτά τα θεμελιακά ερωτήματα, ίσως μπορέσουμε τότε να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες μας και τους τρόπους επίτευξής των. (...) Αποτελεί κανόνα της φύσης, κανόνα της βιολογίας, να υπάρχει και "θεϊκά" να μη διαταράσσεται η θεμελιώδης ακολουθία: γένεση, ζωή, αναπαραγωγή, θάνατος. Με βάση τα προαναφερόμενα, εάν οι άνθρωποι ήταν αθάνατοι ή γενικότερα κάποια μορφή ζωής ήταν αθάνατη, το οξύμωρο συμπέρασμα είναι ότι: το συγκεκριμένο είδος ζωής θα εξέλιπε μέσα σε λίγες σχετικά γενεές, διότι το περιβάλλον θα άλλαζε και δεν θα μπορούσαν αυτοί οι ζωντανοί οργανισμοί που το απαρτίζουν να αλλάξουν, ώστε να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. (...)
  Μέχρις ότου απαντηθούν, εάν ποτέ, τέτοιου είδους φιλοσοφικά ερωτήματα, η δυνατότητα επίτευξης αθανασίας φαίνεται να βρίσκεται εκτός των γνωστών βιολογικών νόμων της φύσης. Αντίθετα, είναι προτιμότερο να βρεθούν εκείνοι οι τρόποι, ώστε να μετατραπεί το "ζην" σε "ευ ζην". Δηλαδή να προσδιοριστούν και να εφαρμοστούν εκείνα τα τεχνολογικά επιτεύγματα, τα οποία θα έχουν αποτέλεσμα οι άνθρωποι να γεννιούνται, να ζουν και να γερνούν με υγεία. 
   Είναι βέβαιο πως η Μοριακή Βιολογία και η Γενετική έχουν ανοίξει νέους ορίζοντες στη μελέτη και κατανόηση της λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού. Αυτό το ταξίδι, το οποίο ξεκίνησε πριν από λίγα σχετικά χρόνια στον άγνωστο και μαγευτικό κόσμο των βιολογικών νοημάτων της ζωής, δεν είναι ούτε εύκολο ούτε γρήγορο. Οι ταξιδιώτες πρέπει να είναι εφοδιασμένοι με υπομονή, με περίσσεια γνώση, με αμφισβήτηση, αλλά προπαντός με ηθική δεοντολογία. Σε κάθε περίπτωση, η Πολιτεία πρέπει να κρίνει και να αξιολογεί τους καρπούς και τις εμπειρίες τέτοιων εγχειρημάτων. Υπάρχουν άραγε γονίδια αθανασίας; Θα διαλευκανθούν πλήρως οι μοριακοί μηχανισμοί που διέπουν τη ζωή και τον θάνατο; Θα αποδεχθεί, ηθικά, η ανθρωπότητα σε μια τέτοια περίπτωση να παρέμβει; Αποτελεί προσωπική εκτίμηση ότι είναι προτιμότερο να στοχεύεται η ανεύρεση τρόπων βελτίωσης της ποιότητας της καθημερινής ζωής παρά τα επικίνδυνα ταξίδια με γνώμονα την ανθρώπινη ματαιοδοξία. Άλλωστε, όπως και ο ποιητής έχει δηλώσει:


... ηδονικά παντοτινά ζητάμε, μάταια πάντα...


(Διασκευή άρθρου του Στάθη Γκόνου από τον ημερήσιο τύπο)


Β. ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΗΣ
Α. ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Για τις ανάγκες μιας συζήτησης που πρόκειται να γίνει στην τάξη σας με θέμα την εξέλιξη της Γενετικής, μελετήσατε το παραπάνω κείμενο. Να γράψετε μια περίληψη του κειμένου αυτού με την οποία θα ενημερώσετε τους συμμαθητές σας για το περιεχόμενό του. (100-120 λέξεις) Μπορείτε να διαβάσετε ένα υπόδειγμα της περίληψης με ΚΛΙΚ εδώ) 


Β1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΙΔΕΑΣ ΣΕ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟ: Να αναπτύξετε σε 70-80 λέξεις το νόημα του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου: "εγκυμονείται κίνδυνος δημιουργίας γενεών πανομοιοτύπων οργανισμών προς εκμετάλλευση". (Για την απάντηση ΚΛΙΚ εδώ) 
Β2. Με ποια συλλογιστική πορεία (επαγωγική-παραγωγική) αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Β3. Σε ένα κείμενο επιστημονικού λόγου συναντάμε συχνά ένα ειδικό λεξιλόγιο, δηλαδή τους ειδικούς όρους που χρησιμοποιούνται σε μια συγκεκριμένη επιστήμη. Να γράψετε πέντε από αυτούς τους όρους που περιέχονται στο κείμενο αυτό.
Β4. Ποιες είναι οι εκφράσεις του μεταφορικού και εικονοπλαστικού λόγου που χρησιμοποιεί ο αρθρογράφος στην τελευταία παράγραφο του κειμένου και ποια συναισθήματα προκαλούν στον αναγνώστη;


Γ. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: Πληροφορηθήκατε από τον ημερήσιο τύπο ότι σε ερευνητικό κέντρο πρόκειται να γίνουν πρωτοποριακά πειράματα Γενετικής και προβληματιστήκατε για τη χρήση των αποτελεσμάτων τους. Να γράψετε ένα άρθρο για το περιοδικό του σχολείου σας, στο οποίο να εκφράσετε τις ανησυχίες σας για ενδεχόμενη κακή εφαρμογή της γνώσης και να τονίσετε με επιχειρήματα ότι είναι αναγκαίο η επιστήμη να βρίσκεται διαρκώς στην υπηρεσία του ανθρώπου. (500-600 λέξεις)

Πληροφοριακό υλικό για την ΕΠΙΣΤΗΜΗ και την ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

ΕΠΙΣΤΗΜΗ και ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, οι δύο όψεις: η θετική συμβολή τους στον πολιτισμό και στην ανάπτυξη αλλά και τα προβλήματα από την άναρχη ανάπτυξή τους 


1. Γενικές διαπιστώσεις για τις διαστάσεις που έχει στην εποχή μας η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των επιστημών
Με την υπερβολική επίδοση του ανθρώπου, κατά τους νεότερους χρόνους, στις λεγόμενες θετικές επιστήμες, παρατηρήθηκε ανάλογη ανάπτυξη και στη τεχνολογία. Γενικά με τον όρο αυτό εννοούμε τη χρήση τεχνικών και επιστημονικών μεθόδων σ’ όλους σχεδόν τους τομείς των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων. Γιατί είναι γεγονός ότι η τεχνολογία σήμερα έχει απλώσει τον ιστό της σε κάθε χώρο. Τα σύγχρονα γεωργικά εργαλεία, η βιομηχανία, κάθε παραγωγικό μέσο, οι συγκοινωνίες, οι επικοινωνίες, τα επιστημονικά εργαστήρια, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και κάθε μηχανικό μέσο που χρησιμοποιούμε αποτελούν την τελειότερη έκφρασή της. Είναι η βάση της οικονομίας τόσο, που η οικονομική ανάπτυξη των υπανάπτυκτων χωρών να ταυτίζεται με την τεχνολογική τους πρόοδο. Έχει γίνει, λοιπόν η τεχνολογία, κυρίαρχο στοιχείο στη ζωή του ανθρώπου, γιατί με αυτήν είδε να πολλαπλασιάζονται οι δυνατότητές του και πίστεψε ότι με τη βοήθεια της ανοιγόταν μπροστά του καινούργιοι δρόμοι εξέλιξης και ανάπτυξης. 
2. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ: ριζικές αλλαγές σ’ όλους τους τομείς
Με τον όρο τώρα «τεχνολογική επανάσταση» γίνεται συνήθως αναφορά στις απότομες, βαθιές και ριζοσπαστικές αλλαγές που συντελέστηκαν σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα αλλά και ευρύτερα στον τρόπο της ζωής ως αποτέλεσμα της τεχνολογικής εξέλιξης. Που, λοιπόν, οφείλεται αυτή η εκπληκτική δύναμη της τεχνολογίας που άλλαξε ριζικά τη μορφή της παραδοσιακής κοινωνίας και γενικότερα ολόκληρου του κόσμου; Ο βασικότερος λόγος για όλα αυτά, είναι η αλλαγή των συντελεστών παραγωγής, δηλαδή του τρόπου εργασίας και η συνακόλουθη αύξηση της παραγωγικότητας. Δηλαδή, με τη χρήση της μηχανής σε ευρεία κλίμακα σε όλους τους τομείς της παραγωγικής διαδικασίας, άλλαξαν άρδην όλα τα δεδομένα: βελτιώθηκαν οι συνθήκες εργασίας, αυξήθηκε η παραγωγικότητα, πολλαπλασιάστηκαν και βελτιώθηκαν τα παραγόμενα προϊόντα, μειώθηκε το κόστος παραγωγής και επομένως και η τιμή τους με αποτέλεσμα να προκληθούν στη συνέχεια κοινωνικές, πολιτικές και πνευματικές αλλαγές. 


3. ΘΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: α] ο άνθρωπος απαλλάχθηκε από την κυριαρχία της φύσης. β] Άνοδος βιοτικού επιπέδου και θετικές συνέπειες στην ποιότητα ζωής 
Τα αποτελέσματα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας υπήρξαν καταπληκτικά. Πρώτα και κύρια ο άνθρωπος απαλλάχθηκε από την κυριαρχία της φύσης. Γιατί με τα σύγχρονα τεχνικά μέσα έχει πλέον τη δυνατότητα να καθορίζει, ως ένα βαθμό, τη ζωή του ανεξάρτητα από φυσικούς περιορισμούς και εμπόδια. Με την τεχνολογία κάθε μορφή φυσικού πλούτου αξιοποιείται και υπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες. Πολλά από τα «μυστήρια» της φύσης αποκαλύφθηκαν από την επιστημονική έρευνα, και τα φυσικά φαινόμενα δεν προκαλούν πλέον δέος. Φόβοι και δεισιδαιμονίες υποχώρησαν, επειδή με τη βοήθεια των τεχνικών μέσων ο άνθρωπος μπόρεσε να ερευνήσει τα διάφορα φυσικά φαινόμενα και να εξηγήσει τις αιτίες που τα προκαλούν. Η δύναμη, λοιπόν, των τεχνικών μέσων αποδείχθηκε ισχυρότερη από τον παγανισμό, τη λατρεία, δηλαδή, κάθε είδους ειδώλων που κρατούσαν δέσμια την ανθρώπινη σκέψη.
    Με την τεχνολογία όμως δεν λιγόστεψε μόνο ο κόπος του ανθρώπου, δεν αυξήθηκε μόνο η ποσότητα των παραγομένων αγαθών. Συνάρτηση των παραγόντων αυτών ήταν η άνοδος του βιοτικού επιπέδου. Γιατί, όσο κι αν το βιοτικό επίπεδο δεν μπορεί να αξιολογείται με ποσοτικά κριτήρια και μόνο, δεν μπορούμε, ωστόσο, να παραβλέψουμε πως η αφθονία των αγαθών συντέλεσε καθοριστικά στη βελτίωσή του. Και τούτο, γιατί όχι μόνο ικανοποιήθηκαν βασικές ανάγκες επιβίωσης των ανθρώπων, αλλά και δημιουργήθηκαν οι όροι για ζωή απαλλαγμένη, λίγο πολύ, από βιοτικές μέριμνες. Ποτέ άλλοτε ο άνθρωπος δεν είχε τόσες και τέτοιες ανέσεις στη διάθεσή του. Ό,τι για μας σήμερα θεωρείται αυτονόητο αγαθό, στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν ήταν ανεπίτρεπτη πολυτέλεια.


4. ΘΕΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ στην παιδεία και τη μόρφωση
Εκπληκτική είναι σήμερα και η ευχέρεια με την οποία διαδίδεται η γνώση. Είναι κοινά παραδεκτό ότι η τεχνολογία εξασφαλίζει τις ευνοϊκότερες προϋποθέσεις, για να αποκτήσουν όλοι οι άνθρωποι γενικές και ειδικές γνώσεις. Τα σύγχρονα μέσα τηλεπικοινωνίας, η ευχέρεια τύπωσης επιστημονικών και άλλων συγγραμμάτων, το διαδίκτυο και άλλα πολλά, προσφέρουν στο σύγχρονο άνθρωπο εκπληκτικές δυνατότητες γνώσης «επί παντός του επιστητού».


5. Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗ: επειδή η ανάπτυξη των επιστημών συντελέστηκε στο όνομα του κέρδους οι αρνητικές συνέπειες ήταν ανυπολόγιστες 
Η μορφή του κόσμου άλλαξε ριζικά με την τεχνολογία, που σαν δίνη παρέσυρε στους ιλιγγιώδεις ρυθμούς της τη νωχέλεια της απλής και περιορισμένης ζωής των παλιότερων καιρών. Κι ενώ η ανάπτυξη έφτασε σε τέτοιο σημείο που ξεπέρασε κι αυτές ακόμη τις προσδοκίες του ανθρώπου, τα αρνητικά αποτελέσματα και οι κίνδυνοι που σήμερα συσσωρεύονται εξαιτίας κυρίως της καταστροφής του φυσικού πλούτου και της μόλυνσης του περιβάλλοντος, δημιουργούν εύλογα ερωτηματικά ακόμα και για το ίδιο το μέλλον της ανθρωπότητας. Διαψεύστηκε άραγε ο άνθρωπος, γιατί άλλα περίμενε και αλλού οδηγήθηκε; Φοβάται, επειδή διαπιστώνει ανεξέλεγκτη την παντοδυναμία της τεχνολογίας; Πού είναι η ευτυχία που αναζήτησε και πίστεψε ότι θα του προσέφερε η τεχνολογία; Ερωτήματα γεμάτα απαισιοδοξία που οδηγούν πολλούς σε ευχές και άλλους σε αγωνιώδη αναζήτηση λύσης, της εξόδου από μια σκληρή πραγματικότητα. Γιατί η ανάπτυξη της τεχνολογίας δεν υπηρέτησε, όπως θα έπρεπε, αποκλειστικά το γενικό καλό, αλλά το κέρδος των λίγων, των δυνατών, που βρήκαν τον τρόπο να εξαπλώσουν και να διασφαλίσουν με αυτή την κυριαρχία τους.


6. ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: η αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου
Οι επιπτώσεις της τεχνολογικής ανάπτυξης δεν αφορούν τον άνθρωπο μόνο ως φυσική ύπαρξη αλλά και ως προσωπική και κοινωνική οντότητα. Από την άποψή αυτή η τεχνολογία έγινε αιτία να δημιουργηθούν οι απαραίτητες προϋποθέσεις της αλλοτρίωσης του σύγχρονου ανθρώπου, της αποξένωσής του, δηλαδή, όχι μόνο από το φυσικό αλλά και το κοινωνικό περιβάλλον, από σημαντικές εκφάνσεις της προσωπικότητάς του, όπως για παράδειγμα, από τη δημιουργία, ακόμη και από τον ίδιο τον εαυτό του. Αυτό, κυρίως, οφείλεται στο γεγονός ότι η τεχνολογία επέβαλε ένα νέο τρόπο παραγωγής, νέες οικονομικές σχέσεις. Τα αγαθά τα παράγουν οι μηχανές, ιδιοκτήτες των μηχανών δεν είναι συνήθως αυτοί που τις χειρίζονται, η εργασία καταμερίστηκε, οι εργαζόμενοι εξειδικεύτηκαν, η παραγωγή προϊόντων έγινε μαζική και τυποποιημένη. Αποτέλεσμα των καινοτομιών αυτών είναι η αποξένωση των εργαζομένων από τη δημιουργική εργασία, από τα προϊόντα της εργασίας τους, που τα ιδιοποιούνται οι κάτοχοι των τεχνικών μέσων παραγωγής. 


7. ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ: γιατί τρομάζει τον άνθρωπο η εκπληκτική πρόοδος, που ακόμη κι αν δεν συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό στο μέλλον, πάλι στην ακμή που έχει φτάσει σήμερα εμπνέει το δέος; 
Είναι τάχα η μηχανή αιτία των αντινομιών, όπου στριφογυρίζει ο πολιτισμός μας χωρίς να βρίσκει διέξοδο;Ή μήπως αυτή ακριβώς είναι που με την εξάπλωση και την τελειοποίησή της θα προωθήσει την ανθρωπότητα σε νέες εξελίξεις και θα λύσει τα δεινά προβλήματα που μας περιζώνουν. Η τελειοποιημένη και παντοδύναμη «μηχανή» εγκαινίασε έναν νέο τρόπο ζωής, δεν είναι όμως κατά βάθος η αιτία των οικονομικοπολιτικών συγκρούσεων που ταλαιπωρούν τη σημερινή ανθρωπότητα, αλλά ο λόγος που οι συγκρούσεις αυτές πήραν μεγαλύτερη έκταση και έγιναν οξύτερες. Έβαλε δηλαδή (η μηχανή) ανώτερο εκθέτη στα γεγονότα, μεγάλωσε την κλίμακα και μαζί την έντασή τους… Ένας οξυδερκής παρατηρητής που δεν στέκει στην επιφάνεια των πραγμάτων, πολύ καλά καταλαβαίνει ότι οσοδήποτε τέλεια κι αν είναι μια τεχνική κατασκευή, δεν παύει να είναι όργανο στα χέρια του ανθρώπου που τη μεταχειρίζεται. Το όργανο τούτο, φυσικά, απλώνει και πολλαπλασιάζει τη δύναμη του κατόχου του, δεν δημιουργεί όμως και τις προθέσεις του. Ας μη μετατοπίζουμε λοιπόν τις ευθύνες από τη βούληση των εμψύχων όντων που δημιουργούν με τη δραστηριότητά τους την ιστορία, στις άψυχες μηχανές που μεταχειρίζονται τα όντα αυτά για να πετύχουν ό,τι επιδιώκουν. Το χέρι που φτιάχνει και κινεί τη μηχανή είναι υπαίτιο για το καλό, όπως και για το κακό που εκείνη κάνει. Το μαχαίρι στα χέρια του γιατρού δίνει τη ζωή, στα χέρια του κακούργου την αφαιρεί. [απόσπασμα από ομότιτλο δοκίμιο του Ε.Π. Παπανούτσου, Επίκαιρα και ανεπίκαιρα, ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΛΥΚΕΙΟΥ σελ. 360 – να μελετηθεί] 


8. Η ΤΕΧΤΙΚΗ ΠΡΟΟΔΟΣ: από τη μια υπάρχουν αυτοί που περιφρονούν την αξία των κατακτήσεων της επιστήμης και νοσταλγούν το ευτυχισμένο παρελθόν και από την άλλη αυτοί που υπερηφανεύονται για τις εκπληκτικές κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος 
Υπάρχουν πολλοί που αρνούνται την αξία της υλικής προόδου και, μάλιστα, μιλούν με περιφρόνηση και αδιαφορία για τις τεχνικές τελειοποιήσεις των μέσων της ζωής πιστεύοντας ότι ο άνθρωπος θα ήταν ευτυχέστερος χωρίς αυτές. Όχι μόνο δεν καλυτέρεψε αλλά χειροτέρεψε, ισχυρίζονται, τον άνθρωπο η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνικής. Πολλαπλασίασε και έκανε πιο εκλεπτυσμένη τη δύναμη της κακουργίας του. Ο Παπανούτσος πιστεύει ακράδαντα ότι είναι αστήρικτη η παραπάνω θέση και βρίσκεται σε ασυμφωνία με εξόφθαλμα γεγονότα. Είναι πλάνη, γράφει, να υποθέτουμε ότι οι εκπληκτικές κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνικής, για τις οποίες δικαιολογημένα υπερηφανεύεται ο πολιτισμός μας, δεν έχουν καμιά ουσιαστική αξία, επειδή τάχα «δεν έκαναν ευτυχέστερο τον άνθρωπο – άρα δεν αποτελούν πρόοδο». «Αχ! τι ωραία που ζούσαν άλλοτε οι άνθρωποι στις πρωτόγονες κοινωνίες τους, χωρίς το τηλέφωνο, το ραδιόφωνο, το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο…» Δεν πρέπει, νομίζω, να παίρνουμε στα σοβαρά αυτό το ψευτορομαντισμό της υποκριτικής νοσταλγίας του παρελθόντος. Πρώτα-πρώτα γιατί δογματίζει «εκ του ασφαλούς» και «με το αζημίωτο»: δεν γνώρισα ακόμα κανένα οπαδό του δόγματος να διακόψει το ηλεκτρικό ρεύμα στο σπίτι του για να ζήσει ευτυχέστερος. Και έπειτα, γιατί είναι τουλάχιστο γελοίο να υποστηρίζει κανείς ότι «ζούσαν» καλύτερα οι άνθρωποι τότε που οι γιατροί καίγανε με πυρωμένο σίδερο τις μολυσμένες πληγές (χωρίς φυσικά, να μεταχειρίζονται αναισθητικά ή αναλγητικά φάρμακα) ή που πέθαιναν τα μωρά κατά εκατομμύρια από εντερίτιδα ή τότε που σοφοί και υψηλής ευαισθησίας άνθρωποι καταδέχονταν να θεωρούν τη δουλεία αναπόφευκτη, επειδή έπρεπε να μένουν σ’ αυτούς και στους οικείους των ελεύθερες για να διαβάζουν και να ψυχαγωγούνται, ή τότε που η ανάγνωση και η γραφή ήταν προνόμιο των ολίγων και των ισχυρών και ο μεγάλος αριθμός έπρεπε να πιστεύει μοίρα του αδυσώπητη να μένει εσαεί βυθισμένος στην άγνοια, τη δεισιδαιμονία και στο σκότος. Έχουμε άραγε όλοι συνειδητοποιήσει τις τεράστιες προόδους που έχει πραγματοποιήσει στα μέσα και στον τρόπο ζωής αυτός ο πολιτισμός που τον αποκαλούμε με περιφρόνηση «απλώς τεχνικό»; Ιδού μια λεπτομέρεια διατυπωμένη με αριθμούς που αξίζει να τη σκεφτούμε πολύ: στο Λίβερπουλ της Μεγ. Βρετανίας ο μέσος όρος ζωής των κατοίκων το 1846 ήταν το 26ο έτος της ηλικίας, στο Μπόστον των Ηνωμένων Πολιτειών, ο μέσος όρος ήταν πέρσι 66,7, Και δεν είναι μόνο η διάρκεια που μεγάλωσε, έγινε και το ποιόν της ζωής διαφορετικό. Σήμερα ο άνθρωπος των προχωρημένων στον πολιτισμό χωρών έχει άπειρες ευκαιρίες να «εντείνει» και να «υψώσει» (να εξευγενίσει με τα αγαθά της παιδείας) τη ζωή του. Να την εκτιμήσει και να την χαρεί. Ότι ζει «καλύτερα», «ανετότερα», «τελειότερα», «ανθρωπινότερα», δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Είναι άραγε και ευτυχέστερος; Η απάντηση εξαρτάται από το τι ονομάζεται «ευτυχία». Θα αναγνωρίσετε πάντως ότι όταν πεθαίνει κανείς πολύ νέος, αφού έχει ζήσει μια περιορισμένη, κουτή και τυραννισμένη ζωή – δεν προλαβαίνει τουλάχιστο να ευτυχήσει.[απόσπασμα από ομότιτλο δοκίμιο του Ε.Π. Παπανούτσου, Πρακτική Φιλοσοφία σχολικό βιβλίο ΕΚΦΡΑΣΗΣ/ έκθεσης σελ. 126 – να μελετηθεί και να απαντηθούν όλες οι ασκήσεις σελ. 129]


9. Είναι η επιστήμη ηθικά και πολιτικά ουδέτερη; (η επιστημονική έρευνα πρέπει να έχει κοινωνικό προσανατολισμό ή ισχύει η άποψη «η αλήθεια για την αλήθεια»;) ΠΡΟΤΑΣΗ για ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ:
ΑΥΤΟΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ: μερικοί επιστήμονες, κυρίως μετά τη Χιροσίμα και τη δίκη της Νυρεμβέργης, αναγνώρισαν ότι σε μια τεχνολογική κοινωνία η επιστήμη δεν είναι, και ούτε μπορεί να είναι πολιτικά ουδέτερη. Άλλοι όμως συνεχίζουν να υποστηρίζουν ότι η επιστήμη θα έπρεπε να είναι μια αδιάκοπη αναζήτηση της αλήθειας, αναζήτηση που δεν είναι δυνατό να υποβληθεί σε πολιτική ή ηθική κριτική. Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο άνθρωπος που ευθύνεται για το σχέδιο Λος Άλαμος, κατασκευής και δοκιμής της πρώτης ατομικής βόμβας, δήλωσε το 1967: «Η δουλειά μας άλλαξε τις ανθρώπινες συνθήκες ζωής. Η χρησιμοποίηση που της έγινε είναι υπόθεση των κυβερνήσεων και όχι των επιστημόνων». Είναι δυνατόν, ακόμη και σήμερα, η επιστήμη να εμμένει στο σύνθημα «η αλήθεια για την αλήθεια» και να διακηρύσσει την πολιτική της ουδετερότητα (πρώτη άποψη) ή μήπως είναι καιρός να κάνει την αυτοκριτική της και ν’ αντιμετωπίσει την κοινωνική της ευθύνη; (δεύτερη άποψη); [πρβλ υπόδειγμα ανάπτυξης του θέματος στο βιβλίο ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 325]


10. ΕΠΙΣΤΗΜΗ: ελευθερία και ευθύνη (πρόταση για παραγωγή κειμένου)
ΘΕΜΑ: Τα τελευταία χρόνια, έρχεται όλο και συχνότερα στην επικαιρότητα η συζήτηση για το ρόλο της επιστήμης στην εποχή μας. Πολλοί πιστεύουν ότι η επιστήμη δεν μπορεί να περιοριστεί με νόμους και πως το επιστημονικό πνεύμα πρέπει να αφεθεί ελεύθερο στη δημιουργική του πορεία. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο ρόλος της επιστήμης δε συνίσταται μόνο στα να προσφέρει τα επιτεύγματα της στην κοινωνία, αλλά και στο να έχει επίγνωση των πιθανών επιπτώσεών τους. Σ’ ένα άρθρο 500 περίπου λέξεων που θα δημοσιευτεί σε τοπική εφημερίδα, αφού κρίνετε την άποψη με την οποία διαφωνείτε, να παρουσιάσετε και να τεκμηριώσετε αυτήν που εσείς υποστηρίζετε. [πρβλ. υποδειγματική ανάπτυξη του θέματος στο βιβλίο ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 328]


11. Ηθική ωριμότητα του επιστήμονα: η αμφιβολία ενεργοποιεί την κριτική σκέψη. Η αποδοχή του αντίλογου κριτήριο ωριμότητας του επιστήμονα 
Εκείνο που χαρακτηρίζει τον αληθινό επιστήμονα και μαρτυρεί τη σοβαρότητά του είναι η επιφυλακτική στάση του απέναντι στις ιδέες που υποστηρίζει, στις υποθέσεις που οδηγήθηκε με την επεξεργασία των παρατηρήσεών του, στις πεποιθήσεις που έχει σχηματίσει με τις σκέψεις και τις αναλύσεις του. Η αμφιβολία, ο φόβος ότι η ερμηνεία που έδωσε στα δεδομένα του προβλήματος του δεν είναι η μόνη λύση, αλλά και κάποια άλλη, πολύ διαφορετική, ενδέχεται να διεκδικήσει μεγαλύτερη ακρίβεια και σιγουριά, δεν τον αφήνει να αγκυροβολήσει σε μιαν αδιάσειστη βεβαιότητα και να κοιμηθεί ήσυχος. Γι’ αυτό προσέχει πάρα πολύ στη διατύπωση των πορισμάτων της έρευνάς του, ώστε πάντα να μένει ανοιχτός, και στον ίδιο και σε κάθε ομότεχνό του, ο δρόμος προς μια μεγαλύτερη και ασφαλέστερη προσέγγιση της ζητούμενης αλήθειας.
[βλέπε διασκευασμένο κείμενο από τους ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ του Ε.Π. Παπανούτσου που περιέχεται στις ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την ΕΚΘΕΣΗ του Άρη Γιαβρή Α΄ τόμος σελ. 331]


12. ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: νέα αντίληψη στην αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της ανάπτυξης (βλέπε παράλληλο πληροφοριακό υλικό στο θέμα για την αειφόρο ανάπτυξη)
Είναι βέβαιο ότι χωρίς την τεχνολογία δεν θα υπήρχε η σημερινή ανάπτυξη και εξέλιξη. Οι ωφέλειες δηλαδή απ’ αυτήν ήταν και είναι τεράστιες και αναμφισβήτητες. Αναμφισβήτητες, όμως, είναι και οι ζημιές που έχουν προκληθεί. Το πρόβλημα, επομένως, είναι πώς θα αξιοποιηθούν τα ωφελήματα και πώς θα περιοριστούν, όσο γίνεται περισσότερο, οι ζημιές. Με δεδομένο ότι η τεχνολογία καθ’ εαυτή δεν είναι «κακή», η λύση του προβλήματος εξαρτάται από τον τρόπο που ο άνθρωπος θα αξιοποιεί τις πολλές δυνατότητές της. Όσο η τεχνολογία θα χρησιμοποιείται για σκοπούς ενάντιους στο πνεύμα του ανθρωπισμού, τόσο θα επιδεινώνονται τα προβλήματα για τον άνθρωπο. Ιδιαίτερη ευθύνη για τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιούνται τα τεχνολογικά επιτεύγματα έχουν οι επιστήμονες και οι πολιτικοί. Οι πρώτοι, σ’ όλα τα στάδια των μελετών και των ερευνών τους, πρέπει να αίρονται πάνω από εθνικές ή πολιτικές σκοπιμότητες και να υπηρετούν την επιστήμη τους απερίσπαστοι και ανεξάρτητοι από κάθε λογής συμφέροντα. Οι πολιτικοί πάλι, μόνο όταν θα έχουν όραμα για την κοινωνία του μέλλοντος, θα μπορούν ν’ αποφασίζουν εκφράζοντας τη βούληση της πλειοψηφίας όπως πρέπει να συμβαίνει στα δημοκρατικά πολιτεύματα. Γιατί στο δημοκρατικό πολίτευμα υπάρχουν θεσμοί και νόμοι που μπορούν, αν υπάρχει η σχετική πολιτική βούληση, να γίνουν φραγμός στις επιθυμίες όσων θα ήθελαν να χρησιμοποιήσουν ανεξέλεγκτα και για ιδιωτικό όφελος τα επιτεύγματα των επιστημών και της τεχνολογίας. Ο τρόπος, δηλαδή, λειτουργίας της δημοκρατίας και ο τρόπος με τον οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις σ’ αυτήν αποτελεί την καλύτερη, ίσως, εγγύηση για την προστασία του ανθρώπου από τους κινδύνους που συνεπάγεται η κακή χρήση της τεχνολογίας.

Πληροφοριακό υλικό - ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ σχετικά με τη διαφήμιση

ΤΟ ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ διαμορφώνει δεσμούς και σχέσεις ανάμεσα σε προϊόντα και καταναλωτές.
Το διαφημιστικό μήνυμα είναι πολυσήμαντο και τις περισσότερες φορές δε διακρίνεται καθαρά, αλλά υπολανθάνει, περνάει μέσα από συμβολισμούς. Αρκεί να προσέξει κανείς συστηματικά την εικόνα της διαφήμισης.
 «Η διαφήμιση με τον τρόπο που δημιουργείται και δομείται (ως ενιαίο σύνολο μορφής και περιεχομένου), διαμορφώνει δεσμούς και σχέσεις ανάμεσα σε προϊόντα και σε καταναλωτές και κατασκευάζει «σύμβολα ανταλλαγής», π.χ. τα διαμάντια. Το προϊόν αυτό συσχετίζεται με την «παντοτινή αγάπη». Όποιος προσφέρει διαμάντια κάνει έμμεσα φανερές τις συναισθηματικές του διαθέσεις, γιατί ήδη έχει διαμορφωθεί ο «συμβολισμός». Το ορυκτό διαμάντι δεν έχει καμιά αξία, αλλά από τη στιγμή που αρχίζει η διαδικασία εξόρυξης και ενσωματώνεται σ’ αυτό ανθρώπινη εργασία, αποκτά αξία ως εμπόρευμα, ενώ με τη διαφήμιση επιχειρείται να τονιστεί το αναγνωριστικό σημάδι, ο «συμβολισμός». Η σχέση ανάμεσα στα άτομα και στα αντικείμενα που επιχειρείται να αναπτυχθεί μέσα από τη διαφήμιση μπορεί να προσφέρει τη δυνατότητα αμοιβαίας αντικατάστασης. Έτσι διαβάζουμε ή βλέπουμε στα «μηνύματα» τα εξής: «ένα χρυσό κόσμημα τα λέει όλα» ή «εκφραστείτε με λουλούδια». Ή και αντίστροφα τα άτομα αναγνωρίζονται από τα αντικείμενα: π.χ. «οι άνθρωποι της PEPSI, the pepsi people)»

(απόσπασμα από το κειμενο «ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ» του Γ. ΖΩΤΟΥ βιβλίο Έκφρασης/ Έκθεσης Γ σελ. 50)

Διαφήμιση: ιστορική εξήγηση δημιουργίας και εξέλιξης
Χωρίς υπερβολή η ζωή μας έχει κατακλυστεί από διαφημίσεις που δεν μας πληροφορούν απλώς και μόνο για ένα προϊόν ή μια υπηρεσία αλλά, είτε το καταλαβαίνουμε είτε όχι, μας επηρεάζουν διαμορφώνοντας σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο ζωής μας, τις απόψεις μας και την αισθητική μας.
Μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο είχαμε ραγδαία ανάπτυξη βιομηχανικής παραγωγής και εμπορίου που είχε ως αποτέλεσμα την υπερπαραγωγή αγαθών. Άμεση ήταν λοιπόν η ανάγκη της γνωστοποίησης στο κοινό των προϊόντων που παράγονταν και της δελεαστικής προβολής τους με στόχο την κατανάλωσή τους. Τη λειτουργία αυτή εκπληρώνει η διαφήμιση και είναι πολύ σημαντική για τη σταθερότητα του οικονομικού συστήματος της βιομηχανικής κοινωνίας. 
Η μαζική παραγωγή αγαθών απαιτεί τη μαζική κατανάλωσή τους. Αν, για οποιοδήποτε λόγο, σπάσει ο κύκλος παραγωγής – κατανάλωσης, τότε ο κίνδυνος να καταρρεύσει το όλο σύστημα της ανάπτυξης είναι πολύ μεγάλος με απρόβλεπτες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες (σχετικό με αυτή την αρνητική πλευρά της διαφήμισης το δοκίμιο του Β. Φίλια «Αφθονία και σύγχρονες όψεις απανθρωποίηση» Θεματικοί Κύκλοι Λυκείου σελ. 196)

Αποτελεσματικότητα διαφήμισης: εικόνα, λόγος, ήχος κλπ: 
Η προσπάθεια των διαφημιστών στηρίζεται πάρα πολύ στη δημιουργία προτύπων ζωής, στο να υποβάλλουν δηλαδή αξίες ζωής τις οποίες μπορεί να έχει κανείς αν υιοθετήσει συμπεριφορές οι οποίες με τη σειρά τους είναι εφικτές μόνο με τη δημιουργία συγκεκριμένης καταναλωτικής νοοτροπίας
Η τέχνη της διαφήμισης είναι σύνθετη, επιστημονικά οργανωμένη και γι’ αυτό διαθέτει δύναμη και αποτελεσματικότητα: σ’ ένα καλό διαφημιστικό μήνυμα αξιοποιούνται κατάλληλα και αποτελεσματικά οι δυνατότητες πειθούς που διαθέτουν η εικόνα, ο λόγος και ο ήχος (και όχι μόνο) Τα σύγχρονα διαφημιστικά μηνύματα είναι προϊόντα επιστημονικής μελέτης: ερευνώνται οι ανάγκες του καταναλωτικού κοινού, εξετάζονται οι ιδιαιτερότητες της συμπεριφοράς του κατά ηλικία, φύλο, μορφωτικό επίπεδο, αναλύεται η κοινωνική και κοινωνική του κατάσταση. Ο τρόπος επομένως με τον οποίο θα διαφημιστεί ένα προϊόν βασίζεται στα πορίσματα της ψυχολογίας, σε κοινωνιολογικά δεδομένα, στους κανόνες της αισθητικής και στην αξιοποίηση κάθε άλλης λεπτομέρειας που περιβάλλει ό,τι διαφημίζεται.

ΘΕΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ: οικονομική και κοινωνική λειτουργία διαφήμισης
Η αύξηση της ζήτησης και της κατανάλωσης προϊόντων οδηγεί στην αύξηση της παραγωγής. Αυτό σημαίνει ότι δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας, είτε με την ίδρυση νέων παραγωγικών μονάδων είτε με την επέκταση όσων ήδη υπάρχουν είτε με την ανάπτυξη του εμπορίου. Έτσι, καταπολεμείται η ανεργία. Παράλληλα, αναπτύσσεται έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα σε παραγωγούς και επιχειρηματίες, για να κερδίσουν την προτίμηση του καταναλωτικού κοινού με νέα πρωτότυπα προϊόντα υψηλών προδιαγραφών. Δηλαδή αποτέλεσμα του ανταγωνισμού είναι να βελτιώνεται η ποιότητα και η ποικιλία των προϊόντων και των υπηρεσιών που παρέχονται. Εξάλλου, πολλές φορές σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς ο ανταγωνισμός συμβάλλει και στη μείωση των τιμών. Επιπλέον, οι μεγάλες εταιρείες, που έχουν την οικονομική δυνατότητα, γίνονται για διαφημιστικούς λόγους χορηγοί αθλητών, αθλητικών συλλόγων, μεγάλων αθλητικών και πολιτιστικών διοργανώσεων (Ολυμπιακοί αγώνες, φεστιβάλ). Έτσι, με την οικονομική ενίσχυση που προσφέρεται από τη διαφήμιση, επωφελείται ο αθλητισμός και ο πολιτισμός.

ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ: ποιους κινδύνους «κρύβει» η διαφήμιση;
Η μανία κατανάλωσης χωρίς να υπάρχουν πραγματικές ανάγκες για τα προϊόντα που καταναλώνονται οδηγεί στην πνευματική και ψυχική υποδούλωση του ανθρώπου: με τον καταιγισμό διαφημιστικών μηνυμάτων που δέχεται ακατάπαυστα από όλα τα μέσα ο σημερινός άνθρωπος, τίθεται σε λειτουργία ένας μηχανισμός με τον οποίο δημιουργούνται όλο και περισσότερες ανάγκες, που κατά ένα μεγάλο μέρος δεν είναι πραγματικές αλλά εικονικές. Καλλιεργείται, λοιπόν, η ψευδαίσθηση πως η ευτυχία του ανθρώπου εξαρτάται, σχεδόν αποκλειστικά από την ικανοποίηση των αναγκών αυτών που συνεχώς αυξάνονται και πληθαίνουν και κορεσμό δεν έχουν. Ο καταναλωτής μοιάζει με τις μυθικές Δαναΐδες που ήταν υποχρεωμένες να γεμίζουν ένα πιθάρι χωρίς πυθμένα.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου που επηρεάζεται από τη διαφήμιση, είναι η στέρηση της ελευθερίας του: πειθαναγκάζεται να σκεφτεί και να αποφασίσει σύμφωνα με κάποιες πλασματικές ανάγκες και επιθυμίες 

Με τη διαφήμιση διαμορφώνονται συνήθως αρνητικά πρότυπα ζωής: 
Κύριο χαρακτηριστικό των προτύπων ζωής που έμμεσα διαμορφώνει η διαφήμιση είναι η άνεση, η πολυτέλεια, η επίδειξη. Ασθμαίνων ο άνθρωπος σήμερα προσπαθεί να ικανοποιήσει τις αυξημένες επιθυμίες του. Άγχεται, νιώθει μειονεκτικά, εντατικοποιεί τη δουλειά του, εξαντλείται, διαταράσσεται η ψυχική του ισορροπία.

Κακοποίηση γλώσσας: οι διαφημιστές, για να εντυπωσιάσουν, καταφεύγουν συχνά σε ευφυολογήματα, νεολογισμούς, αυθαίρετα σχήματα λόγου και γενικότερα σε αλλοίωση της γλώσσας σε σημασιολογικό και συντακτικό επίπεδο. Στο βαθμό μάλιστα που είναι καταλυτική η επίδραση του διαφημιστικού λόγου κυρίως στους νέους, διαμορφώνεται ένας νέος κώδικας επικοινωνίας με στερεότυπες εκφράσεις διαφημιστικών μηνυμάτων (σλόγκαν).

Τα παιδιά εύκολη λεία της διαφήμισης (ΠΡΒΛ σχετικό θέμα στους ΘΕΜΑΤΙΚΟΥΣ ΚΥΚΛΟΥΣ σελ, 208): επειδή ένα μεγάλο ποσοστό καταναλωτικών αγαθών αφορά στα παιδιά, όπως είναι φυσικό η διαφήμιση προσπαθεί με κάθε μέσο να τα προωθήσει. Κι ενώ όλοι πιστεύουν ότι θα πρέπει να υπάρχει ένας κανόνας διαφημιστικής δεοντολογίας, σύμφωνα με τον οποίο δεν θα πρέπει να εξαναγκάζονται ανήλικοι να αγοράζουν όλο και περισσότερα από αυτά τα προϊόντα, σχεδόν κανείς δεν σέβεται αυτό τον κανόνα.

Εικόνες της σύγχρονης γυναίκας στη διαφήμιση: η παρουσία της γυναικείας μορφής στις διαφημίσεις έχει στόχο να προσελκύσει τη γυναίκα καταναλώτρια αλλά πολλές φορές χρησιμοποιείται για να προσελκύσει το ανδρικό καταναλωτικό κοινό. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για διαφημίσεις που προβάλλουν προϊόντα που συνδέονται με παραδοσιακούς ρόλους της γυναίκας ως μητέρας και νοικοκυράς. Στη δεύτερη περίπτωση, η γυναικεία μορφή εμφανίζεται κυρίως ως σύμβολο της ανδρικής επιθυμίας (π.χ. διαφημίσεις αυτοκινήτων)


ΔΕΥΤΈΡΑ, 6 ΔΕΚΕΜΒΡΊΟΥ 2010

ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ (και η συνακόλουθη καταναλωτική μανία)


ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ για τη διαφήμιση και τον καταναλωτισμό

 
«Απ’ το ελάχιστο φτάνεις πιο εύκολα οπουδήποτε»
Γυμνός, Ιούλιο μήνα, το καταμεσήμερο. Σ’ ένα στενό κρεβάτι, ανάμεσα σε δυο σεντόνια χοντρά, ντρίλινα (= βαμβακερά, ευτελούς αξίας), με το μάγουλο πάνω στο μπράτσο μου που το γλείφω και γεύομαι την αρμύρα του. 
    Κοιτάζω τον ασβέστη αντίκρυ στον τοίχο της μικρής μου κάμαρας. Λίγο πιο ψηλά το ταβάνι με τα δοκάρια. Πιο χαμηλά την κασέλα όπου έχω αποθέσει όλα μου τα υπάρχοντα: δυο παντελόνια, τέσσερα πουκάμισα, κάτι ασπρόρουχα. Δίπλα, η καρέκλα με την πελώρια ψάθα. Χάμου, στ’ άσπρα και μαύρα πλακάκια, τα δυο μου σάνταλα.
Έχω στο πλάι μου κι ένα βιβλίο.
Γεννήθηκα για να ’χω τόσα. Δεν μου λέει τίποτε να παραδοξολογώ. Από το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε.. Μόνο που ’ναι πιο δύσκολο. Κι από το κορίτσι που αγαπάς επίσης φτάνεις, αλλά θέλει να ξέρεις να τα’ αγγίξεις οπόταν η φύση σου υπακούει. Κι από τη φύση – αλλά θέλει να ξέρεις να της αφαιρέσεις την αγκίδα της (απόσπασμα από το ΜΙΚΡΟ ΝΑΥΤΙΛΟ του Οδυσσέα Ελύτη)

1. Εισαγωγικές έννοιες και ιστορική αναδρομή: η μαζική παραγωγή αγαθών «απαιτούσε» τη μαζική κατανάλωσή τους

       Χωρίς υπερβολή η ζωή μας έχει κατακλυστεί από διαφημίσεις που δεν μας πληροφορούν απλώς και μόνο για ένα προϊόν ή μια υπηρεσία αλλά, είτε το καταλαβαίνουμε είτε όχι, μας επηρεάζουν διαμορφώνοντας σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο ζωής μας, τις απόψεις μας και την αισθητική μας. Πότε και πώς προέκυψε αυτό; Μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο είχαμε ραγδαία ανάπτυξη βιομηχανικής παραγωγής και εμπορίου που είχε ως αποτέλεσμα την υπερπαραγωγή αγαθών. Άμεση ήταν λοιπόν η ανάγκη της γνωστοποίησης στο κοινό των προϊόντων που παράγονταν και της δελεαστικής προβολής τους με στόχο την κατανάλωσή τους. Τη λειτουργία αυτή εκπληρώνει η διαφήμιση και είναι πολύ σημαντική για τη σταθερότητα του οικονομικού συστήματος της βιομηχανικής κοινωνίας. Επειδή, λοιπόν, η μαζική παραγωγή αγαθών «απαιτούσε» τη μαζική κατανάλωσή τους, η προώθηση και διανομή τους μέσω της διαφήμισης έγινε επιστήμη. Διότι, αν για οποιοδήποτε λόγο, σπάσει ο κύκλος παραγωγής – κατανάλωσης, τότε ο κίνδυνος να καταρρεύσει το όλο σύστημα της ανάπτυξης είναι πολύ μεγάλος με απρόβλεπτες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες. Έτσι, επινοήθηκε ένα ολόκληρο σύστημα διαφήμισης, που χάρη στην επιστημονική του οργάνωση και στα καταιγιστικά μηνύματά του, εξωθεί τον άνθρωπο σε μιαν αδιάκοπη και συχνά αλόγιστη αγορά αγαθών. Με τη διαφήμιση, λοιπόν, (αλλά και γενικά από τον τύπο την τηλεόραση και τον κινηματογράφο) προβάλλονται τέτοια πρότυπα ζωής και διαμορφώνονται εκείνες οι νέες αντιλήψεις και αξίες για τη ζωή, που εξυπηρετούν στην κατανάλωση πολλών υλικών αγαθών.


2. Τα σύγχρονα διαφημιστικά μηνύματα είναι προϊόντα επιστημονικής μελέτης
     Η τέχνη της διαφήμισης είναι σύνθετη, επιστημονικά οργανωμένη και γι’ αυτό διαθέτει δύναμη και αποτελεσματικότητα: σ’ ένα καλό διαφημιστικό μήνυμα αξιοποιούνται κατάλληλα και αποτελεσματικά οι δυνατότητες πειθούς που διαθέτουν η εικόνα, ο λόγος και ο ήχος (και όχι μόνο)
Τα σύγχρονα διαφημιστικά μηνύματα είναι προϊόντα επιστημονικής μελέτης: ερευνώνται οι ανάγκες του καταναλωτικού κοινού, εξετάζονται οι ιδιαιτερότητες της συμπεριφοράς του κατά ηλικία, φύλο, μορφωτικό επίπεδο, αναλύεται η κοινωνική και κοινωνική του κατάσταση. Ο τρόπος επομένως με τον οποίο θα διαφημιστεί ένα προϊόν βασίζεται στα πορίσματα της ψυχολογίας, σε κοινωνιολογικά δεδομένα, στους κανόνες της αισθητικής και στην αξιοποίηση κάθε άλλης λεπτομέρειας που περιβάλλει ό,τι διαφημίζεται.


3. Το διαφημιστικό μήνυμα είναι πολυσήμαντο και τις περισσότερες φορές δεν διακρίνεται καθαρά, αλλά υπολανθάνει, περνάει μέσα από συμβολισμούς
«Η διαφήμιση με τον τρόπο που δημιουργείται και δομείται (ως ενιαίο σύνολο μορφής και περιεχομένου), διαμορφώνει δεσμούς και σχέσεις ανάμεσα σε προϊόντα και σε καταναλωτές και κατασκευάζει «σύμβολα ανταλλαγής», π.χ. τα διαμάντια. Το προϊόν αυτό συσχετίζεται με την «παντοτινή αγάπη». Όποιος προσφέρει διαμάντια κάνει έμμεσα φανερές τις συναισθηματικές του διαθέσεις, γιατί ήδη έχει διαμορφωθεί ο «συμβολισμός». Το ορυκτό διαμάντι δεν έχει καμιά αξία, αλλά από τη στιγμή που αρχίζει η διαδικασία εξόρυξης και ενσωματώνεται σ’ αυτό ανθρώπινη εργασία, αποκτά αξία ως εμπόρευμα, ενώ με τη διαφήμιση επιχειρείται να τονιστεί το αναγνωριστικό σημάδι, ο «συμβολισμός». Η σχέση ανάμεσα στα άτομα και στα αντικείμενα που επιχειρείται να αναπτυχθεί μέσα από τη διαφήμιση μπορεί να προσφέρει τη δυνατότητα αμοιβαίας αντικατάστασης. Έτσι διαβάζουμε ή βλέπουμε στα «μηνύματα» τα εξής: «ένα χρυσό κόσμημα τα λέει όλα» ή «εκφραστείτε με λουλούδια». Ή και αντίστροφα τα άτομα αναγνωρίζονται από τα αντικείμενα: π.χ. «οι άνθρωποι της PEPSI, the pepsi people)» (Γ.Χ. ΖΩΤΟΣ, σχολικό βιβλίο Έκφρασης/ Έκθεσης σελ. 57) 


4. Πολύ σημαντικό ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: κύριο μέλημα των διαφημιστών είναι η δημιουργία προτύπων ζωής (κι ακόμα δημιουργία ψευδαισθήσεων)
     Η προσπάθεια των διαφημιστών στηρίζεται πάρα πολύ στη δημιουργία προτύπων ζωής, στο να υποβάλλουν δηλαδή αξίες ζωής τις οποίες μπορεί να έχει κανείς αν υιοθετήσει συμπεριφορές οι οποίες με τη σειρά τους είναι εφικτές μόνο με τη δημιουργία συγκεκριμένης καταναλωτικής νοοτροπίας. Σαν διακινητές και προμηθευτές ψευδαισθήσεων που είναι εξ ορισμού οι διαφημιστές, κατασκευάζουν έναν εικονικό κόσμο, γυαλιστερό, γραμμικό, απροβλημάτιστο, κυρίως δε πλουσιοπάροχο, έναν κόσμο όπου χιλιάδες άνθρωποι περιμένουν υπομονετικά στη σειρά τους για να σου προσφέρουν αυτοκίνητα, σπίτια, εορτοδάνεια, ταξίδια σε μέρη εξωτικά, απεριόριστο χρόνο για τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, τα πάντα. 


5. ΘΕΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ: οικονομική και κοινωνική λειτουργία της
    Η αύξηση της ζήτησης και της κατανάλωσης προϊόντων οδηγεί στην αύξηση της παραγωγής. Αυτό σημαίνει ότι δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας, είτε με την ίδρυση νέων παραγωγικών μονάδων είτε με την επέκταση όσων ήδη υπάρχουν είτε με την ανάπτυξη του εμπορίου. Έτσι, καταπολεμείται η ανεργία. Παράλληλα, αναπτύσσεται έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα σε παραγωγούς και επιχειρηματίες, για να κερδίσουν την προτίμηση του καταναλωτικού κοινού με νέα πρωτότυπα προϊόντα υψηλών προδιαγραφών. Δηλαδή αποτέλεσμα του ανταγωνισμού είναι να βελτιώνεται η ποιότητα και η ποικιλία των προϊόντων και των υπηρεσιών που παρέχονται. Εξάλλου, πολλές φορές σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς ο ανταγωνισμός συμβάλλει και στη μείωση των τιμών. Επιπλέον, οι μεγάλες εταιρείες, που έχουν την οικονομική δυνατότητα, γίνονται για διαφημιστικούς λόγους χορηγοί αθλητών, αθλητικών συλλόγων, μεγάλων αθλητικών και πολιτιστικών διοργανώσεων (Ολυμπιακοί αγώνες, φεστιβάλ). Έτσι, με την οικονομική ενίσχυση που προσφέρεται από τη διαφήμιση, επωφελείται ο αθλητισμός και ο πολιτισμός.


6. ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ: «ο εξανδραποδισμός του ανθρώπου»
     Η μανία κατανάλωσης χωρίς να υπάρχουν πραγματικές ανάγκες για τα προϊόντα που καταναλώνονται οδηγεί στην πνευματική και ψυχική υποδούλωση του ανθρώπου: με τον καταιγισμό διαφημιστικών μηνυμάτων που δέχεται ακατάπαυστα από όλα τα μέσα ο σημερινός άνθρωπος, τίθεται σε λειτουργία ένας μηχανισμός με τον οποίο δημιουργούνται όλο και περισσότερες ανάγκες, που κατά ένα μεγάλο μέρος δεν είναι πραγματικές αλλά εικονικές. Καλλιεργείται, λοιπόν, η ψευδαίσθηση πως η ευτυχία του ανθρώπου εξαρτάται, σχεδόν αποκλειστικά από την ικανοποίηση των αναγκών αυτών που συνεχώς αυξάνονται και πληθαίνουν και κορεσμό δεν έχουν. Ο καταναλωτής μοιάζει με τις μυθικές Δαναΐδες που ήταν υποχρεωμένες να γεμίζουν ένα πιθάρι χωρίς πυθμένα.


7. Ο σημερινός άνθρωπος πειθαναγκάζεται να σκεφτεί και να αποφασίσει σύμφωνα με ανάγκες και επιθυμίες που δεν είναι πραγματικές
      Σύμφωνα με τα παραπάνω, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου που επηρεάζεται από τη διαφήμιση, είναι η στέρηση της ελευθερίας του: πειθαναγκάζεται να σκεφτεί και να αποφασίσει σύμφωνα με κάποιες πλασματικές ανάγκες και επιθυμίες. Αφού, λοιπόν, με τη διαφήμιση διαμορφώνονται πρώτα αρνητικά πρότυπα ζωής, κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι η άνεση, η πολυτέλεια, η επίδειξη και το κυνήγι της ευτυχίας στην αφθονία των υλικών αγαθών, ασθμαίνων ο άνθρωπος στη συνέχεια προσπαθεί να ικανοποιήσει αυτές τις αυξημένες επιθυμίες του. Άγχεται, νιώθει μειονεκτικά, εντατικοποιεί τη δουλειά του, εξαντλείται, διαταράσσεται η ψυχική του ισορροπία και, έτσι, μένει μόνιμα ανικανοποίητος, αφού η αναζήτηση της ευτυχίας στον υλικό ευδαιμονισμό είναι ένας φαύλος κύκλος. (σχετικό με αυτή την αρνητική πλευρά της διαφήμισης το δοκίμιο του Β. Φίλια «Αφθονία και σύγχρονες όψεις απανθρωποίησης» (Θεματικοί Κύκλοι σελ. 196)


8. Ο μηχανισμός καταναλωτισμού εξανδραποδίζει τον άνθρωπο, τον υποδουλώνει, δηλαδή, στις υλικές ανάγκες (απόσπασμα από το δοκίμιο του Τερζάκη) 
      Ποια ακριβώς είναι η ελευθερία του υπηκόου της καταναλωτικής κοινωνίας, που βομβαρδίζεται νύχτα-μέρα από μιαν επιστημονικά οργανωμένη, ακατανίκητη διαφήμιση, και αποκτά όλο και περισσότερες, ανυποψίαστες ίσαμε χθες, υλικές ανάγκες; Σε τούτο μόνο το θέμα αν σταθούμε, θα καταλάβουμε πόσο ρευστό, αν όχι απατηλό, γίνεται το περιεχόμενο της σύγχρονης ελευθερίας. Για να νιώσει ελεύθερος ο αποπροσωποποιημένος αυτός καταναλωτής, πρέπει να μπορεί να ικανοποιεί τις όλο και αυξανόμενες ανάγκες του. Διαφορετικά, πιστεύει πως υστερεί, πως υπολείπεται ταπεινωτικά στον αγώνα δρόμου που είναι ο ρυθμός της σύγχρονης ζωής και τότε, άμεση συνέπεια, χάνει το αίσθημα της ελευθερίας. Γιατί ελευθερία, για το μέσο ανθρώπινο τύπο, είναι η ευχέρεια να ικανοποιεί τις άμεσες βιοτικές του ανάγκες. Όταν του βάλετε σε κίνηση ένα μηχανισμό δημιουργίας αναγκών και δεν του δώσετε σύγκαιρα το μέσο να τις ικανοποιεί, τον κάνετε ψυχικά προλετάριο. Προλετάριος ονομάστηκε ο διάδοχος του αλλοτινού δούλου… Ο μηχανισμός τώρα, έχει έτσι ρυθμιστεί, ώστε το αόρατο λουρί που κρατάει δεμένο αυτόν τον κατάδικο από το πόδι να κονταίνει ή να μακραίνει κατά την κρίση του επιμελέστατα κρυμμένου αφέντη. Αν τα συμφέροντα του αφέντη υπαγορεύουν μεγαλύτερη δέσμευση του καταναλωτή, ρίχνει στην αγορά καινούργια συνθήματα για νέες ανάγκες. Ο καταναλωτής πολλαπλασιάζει τις προσπάθειές του να ανταποκριθεί, αυτοενεχυριάζεται2. Δεν χρειάζεται πάντοτε με νέα πρόσθετη εργασία, για να μπορεί να τα βγάλει πέρα: φτάνει που δεσμεύεται ψυχολογικά. Η ικανοποίηση των νέων «απαιτήσεων της ζωής», των νέων ανέσεων, γίνεται κεντρικός πόλος του ψυχικού βίου. Από κει και πέρα, έχει καταστεί υποχείριος3 χωρίς να το ξέρει. Νομίζοντας πως ικανοποιεί τον εαυτό του, ικανοποιεί τον αφέντη του, τον μεγάλο κερδοσκόπο…


9. ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ και ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ, φαύλος κύκλος: το αδιέξοδο της σημερινής κοινωνίας
     Τι έκανε για χρόνια η διαφήμιση με παραγγελιά του συστήματος; Ερέθιζε τις επιθυμίες. Κάνοντάς το όμως, δεν ώθησε απλά τον κόσμο να θέλει, αλλά του είπε τι να θέλει και τι ήταν καλό να θέλει. Αν το σκεφτούμε καλά, θα δούμε ότι πέτυχε δυο αποτελέσματα από «αντικειμενική» άποψη επαναστατικά. Οι συντηρητικές κοινωνίες και οι αντιδραστικοί παιδαγωγοί δήλωναν πάντα με σοφό τρόπο ότι οι υπερβολικές επιθυμίες είναι κακό πράγμα και ότι κατ’ αρχή δεν πρέπει να δίνουμε στους φτωχούς την εντύπωση ότι μπορούν ν’ αποχτήσουν τα πράγματα των πλουσίων. Το ότι οι βασιλιάδες μετατοπίζονταν με τη φορητή πολυθρόνα ήταν απόδειξη ότι αυτό το σκεπαστό πολυτελές φορείο ήταν βασιλικό πράγμα: κανείς άλλος δεν μπορούσε να το θέλει. Ήρθε όμως η διαφήμιση και μεταφράζοντας τη φορητή πολυθρόνα σε «αυτοκίνητο», είπε ότι όλοι μπορούσαν να επιθυμούν να αποκτήσουν αυτοκίνητο, ήταν υποχρέωση να το επιθυμούν. Το ίδιο έγινε και για το σαπούνι, το γαλλικό άρωμα, και για το διαμέρισμα, για τη γραβάτα και για το μηχανάκι…..
     Και να που η κοινωνία, αφού πρώτα ερέθισε τις επιθυμίες για όλα τα πράγματα, τρομοκρατείται γιατί ο κόσμος απαιτεί τουλάχιστον ένα μέρος χωρίς να πρέπει αναγκαστικά να εγκληματήσει. Είναι σαν να έλεγε το σύστημα στους υπηκόους του: «Έπρεπε να θέλετε να ξοδέψετε όλο το μισθό σας, και το δέκατο τρίτο και το δέκατο τέταρτο, αλλά τώρα το παρακάνετε: τώρα θέλετε και αύξηση μισθού! Το παιχνίδι δεν ήταν έτσι. Μην υπερβάλλετε, και σκεφτείτε τα αγαθά της λιτότητας». Ηδιαφήμιση, δηλαδή, πρέπει να προκαλεί επιθυμίες για ψυγεία (και τα άλλα αγαθά του υλικού ευδαιμονισμού), γιατί, αλίμονο, αν δεν πουληθούν αρκετά, θα κλείσουν τα εργοστάσια. Αλλά αν για να τα αγοράσει ο κόσμος όλα αυτά, χρειάζεται νέα συλλογική σύμβαση εργασίας και γενναία αύξηση των μισθών, τότε κάτι δεν πάει καλά! Συναγερμός, οι πολίτες καταναλώνουν πολλά, ζητούν πολυτέλειες! (ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ, Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή, ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΛΥΚΕΙΟΥ σελ. 203) 


10. Η μανία για κατανάλωση έχει χάσει κάθε σχέση με τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου
     Αρχικά, η ιδέα της κατανάλωσης περισσοτέρων και καλύτερων πραγμάτων υποτίθεται ότι θα έδινε στον άνθρωπο μια ευτυχέστερη, πιο ικανοποιητική ζωή. Η κατανάλωση ήταν το μέσο για κάποιο σκοπό –εκείνον της ευτυχίας. Τώρα έγινε αυτοσκοπός. Η σταθερή αύξηση των αναγκών μας υποχρεώνει σε μια διαρκώς αυξανόμενη προσπάθεια, μας κάνει να εξαρτόμαστε απ’ τις ανάγκες, κι απ’ τους ανθρώπους και τους θεσμούς, μέσω των οποίων τις ικανοποιούμε… Τι πρέπει να προσδοκούμε; Εάν ένας άνθρωπος εργάζεται χωρίς αίσθηση συγγένειας με ό,τι κάνει, εάν αγοράζει και καταναλώνει είδη ανέσεως μ’ έναν αφηρημένο και αλλοτριωμένο τρόπο, θα παραμένει πάντοτε ένας παθητικός και αλλοτριωμένος καταναλωτής. Θα «καταναλίσκει» ποδοσφαιρικούς αγώνες, κινηματογραφικά έργα, ομιλίες, φυσικές σκηνές, κοινωνικές συγκεντρώσεις, με τον ίδιο αλλοτριωμένο και αφηρημένο τρόπο που καταναλίσκει τα είδη ανέσεων που αγόρασε. Δηλαδή, δεν συμμετέχει ενεργητικά, θέλει να πιστεύει πως όλα υπάρχουν για να αποκτηθούν και να έχει όσο το δυνατό περισσότερη ευχαρίστηση και τίποτα άλλο. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι ελεύθερος να απολαύσει τη «σχόλη» του. Η κατανάλωση του ελεύθερου χρόνου καθορίζεται απ’ τη βιομηχανία, όπως τα είδη ανέσεων που αγοράζει. Το γούστο του κατευθύνεται, θέλει να δει και ν’ ακούσει ό,τι είθισται να βλέπει και ν’ ακούει. Η διασκέδαση είναι μια βιομηχανία όπως κάθε μια άλλη, ο πελάτης φτιάχνεται για ν’ αγοράσει ευτυχία όπως φτιάχνεται για ν’ αγοράσει ρούχα και παπούτσια. Η αξία της διασκέδασης καθορίζεται απ’ την επιτυχία της στην αγορά –όχι από κάτι που θα μπορούσε να μετρηθεί με ανθρώπινους όρους. (ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ, Τετράδια ευθύνης, ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΛΥΚΕΙΟΥ σελ. 200)


11. Ο φαύλος κύκλος της πλεονεξίας οδηγεί στην «ύβριν» και τη νέμεση (= οικονομική κρίση)
     Η πλεονεξία είναι μια διαρκής υπέρβαση των ορίων μας στη διάσταση του έχειν. Δεν μας αρκούν αυτά που έχουμε, θέλουμε να έχουμε ολοένα και περισσότερα αγαθά, γνώσεις, εξουσία, φίλους, φήμη κτλ. Αυτό το ολοένα και περισσότερο είναι όμως μια κατάσταση οδυνηρή, γιατί είναι μια διαρκής υπέρβαση των ορίων μας. Ο πλεονέκτης ζει σε μεγάλη ένταση –όσα κι αν έχει- το πάθος της ανέχειας και την αθλιότητά της, που τη νιώθει σαν στέρηση, γιατί όσο μεγάλο κι αν είναι το έχειν του, η ανέχεια του είναι μεγαλύτερη. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν το πάθος αυτό προς το απεριόριστο «ύβριν» και θεωρούσαν δεδομένη τη «θεία τιμωρία» του πλεονέκτη. Γι’ αυτό η φιλοσοφία τους στράφηκε γύρω από την ανάγκη παρουσίας ενός μέτρου σ’ όλους τους τομείς της ζωής τους, σ’ όλα τα πράγματα, στην ομορφιά, στην υγεία, τις ώρες του χρόνου και τη μουσική. 


12. Τρόποι προστασίας από τις επιπτώσεις της αλόγιστης κατανάλωσης
     Για να προστατευτεί ο άνθρωπος από τις επιπτώσεις της αλόγιστης κατανάλωσης, είναι απαραίτητο ν’ αποκτήσει μηχανισμούς άμυνας, ηθικής και πνευματικής αντίστασης, ώστε να μην ενδίδει απερίσκεπτα στους καταναλωτικούς πειρασμούς. Αυτό θα τι πετύχει, αν κρίνει και αν είναι εγκρατής. Η διατήρηση της ελεύθερης βούλησης –γιατί, τελικά, εκεί έγκειται το πρόβλημα – βασίστηκε πάντα στη γνώση και το ψυχικό σθένος. Χρειάζεται επίσης, αυτογνωσία, ώστε να γνωρίζει ακριβώς τις ανάγκες του και να τις ιεραρχεί, να γνωρίζει τις δυνατότητές του και να προβαίνει σε σωστές επιλογές. Τέλος, κρίνεται επιβεβλημένη η αναθεώρηση αντιλήψεων και αξιών, για να αποκατασταθεί η ανατραπείσα ισορροπία που πρέπει να υπάρχει ανάμεσα στις υλικές και τις πνευματικές αξίες, ανάμεσα στο ατομικό και στο κοινό συμφέρον. Με λίγα λόγια, και το πρόβλημα της προστασίας από τις επιπτώσεις της αλόγιστης κατανάλωσης ανάγεται σε πρόβλημα κατάλληλης αγωγής και παιδείας. 


13. Υπάρχει λύση (απόσπασμα από το δοκίμιο του Τερζάκη)
     Ας έχουμε το θάρρος να προχωρήσουμε πιο πέρα. Είναι βέβαιο τάχα πως στην πλειοψηφία του, το ανθρώπινο γένος έχει επίγνωση της σκλαβιάς του και πως επιθυμεί αληθινά την απελευθέρωσή του; Τέτοια πράγματα δεν τα επιθυμώ με τα λόγια, τα διεκδικώ με τις πράξεις. Και για να αποκτήσω επίγνωση τι σημαίνει αυτό, ζητάω πρώτα-πρώτα να πληροφορηθώ ποιο είναι το αντίτιμό τους, πόσο στοιχίζουν. Με τα λόγια, όταν διεκδικώ, μου απαντάνε με λόγια. Όταν προχωρήσω στην περιοχή του συγκεκριμένου, βλέπω ότι το αντίτιμο συνίσταται πρώτα-πρώτα σε στερήσεις. Όχι μεγάλες στερήσεις, θυσίες αιματηρές, σωματικές. Αποφυγή να γίνομαι υποχείριος του μηχανισμού που μου έχουν στήσει. Βλέπω, κοντολογίς, κάτι πολύ οδυνηρό, αναμφισβήτητα: ότι για να αποκτήσω κάποια, στοιχειώδη έστω, ανεξαρτησία και ένα ήθος ελεύθερο, ανάγκη να μη χαρίζομαι σε όλους τους πειρασμούς. Η ευμάρεια είναι κάτι απύθμενο, ένα παραισθησιογόνο που προκαλεί εθισμό, και για τούτο απαιτεί όλο και μεγαλύτερες δόσεις. Ζούμε κιόλας σε κοινωνικά σύνολα από τοξικομανείς της ευμάρειας. Να μεταπέσουμε από την έκλυση τούτη σε μιαν εγκράτεια που θα μας φανεί αμέσως ασκητισμός δε γίνεται. Να, όμως που αυτό θα ήταν η μόνη λύση…. 


14. Η γυναίκα στη διαφήμιση: ερωτισμός στη διαφήμιση
     Εικόνες της σύγχρονης γυναίκας στη διαφήμιση: η παρουσία της γυναικείας μορφής στις διαφημίσεις έχει στόχο να προσελκύσει τη γυναίκα καταναλώτρια αλλά πολλές φορές χρησιμοποιείται για να προσελκύσει το ανδρικό καταναλωτικό κοινό. Στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για διαφημίσεις που προβάλλουν προϊόντα που συνδέονται με παραδοσιακούς ρόλους της γυναίκας ως μητέρας και νοικοκυράς. Στη δεύτερη περίπτωση, η γυναικεία μορφή εμφανίζεται κυρίως ως σύμβολο της ανδρικής επιθυμίας (π.χ. διαφημίσεις αυτοκινήτων). Δύσκολα βρίσκει κανείς διαφήμιση οποιουδήποτε προϊόντος που να μη συνδέει το μήνυμά της, ευθέως ή πλάγια, με την επιτυχία, ιδίως την ερωτική. Δύσκολα επίσης μπορεί να βρει διαφήμιση όπου, και πάλι ανεξαρτήτως του προϊόντος που υμνολογείται, οι γυναίκες (ηθοποιοί ή μοντέλα) να μην παριστάνουν επί της οθόνης ότι γεύονται την ακρότατη απόλαυση, την πλήρη ηδονή. Αρκετά διαφημιστικά φιλμάκια και γιγαντοαφίσες μοιάζουν αποσπασμένα από ταινίες σοφτ πορνό. Είτε αυτοκίνητο διαφημίζεται, είτε κινητό ή ξυριστική μηχανή, είτε γιαούρτι ή παγωτό ή σοκολάτα ή σαμπουάν, ο ερωτισμός, επεξεργασμένος ή ωμός και πάντοτε αρσενικών προδιαγραφών, εκλύεται σε μεγάλες δόσεις. Τον παράγουν τα μάτια και τα χείλη, το ημίγυμνο σώμα, τα λόγια και τα υπονοούμενα. Τον παράγει το εκτιθέμενο γυναικείο σώμα, το οποίο παρουσιάζεται σαν δέλεαρ και σαν λεία μαζί, σίγουρη λεία. «Αρκεί να ντυθείς έτσι, αρκεί να φερθείς έτσι κλπ, και ο δρόμος σου θα γίνει αμέσως, άκοπα και ανέξοδα, λεωφόρος του έρωτα και της χαράς, αυτό είναι το υποβλητικό μήνυμα. (Παντελής Μπουκάλας, από άρθρο στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, διασκευασμένο ως κριτήριο αξιολόγησης στο βιβλίο ΙΔΕΕΣ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ για την Έκθεση του Άρη Γιαβρή σελ. 183)


15. Διαφήμιση και παιδιά
     Η προβολή διαφημίσεων τις βράδυνες ώρες όχι μόνο επιτρέπει στις εταιρείες να «απλώσουν» χρονικά τις διαφημιστικές τους καμπάνιες, αλλά και να απευθυνθούν σε ένα εξίσου ευάλωτο με τα παιδιά κοινό: τους… γονείς τους. Οι Έλληνες είναι ικανοί να περιορίσουν τις ανάγκες τους προκειμένου να τα δώσουν όλα στα παιδιά τους, δίνοντάς τους λανθασμένες εντυπώσεις σχετικά με την οικονομική τους κατάσταση. Και οι διαφημιστές, φυσικά, γνωρίζουν πώς να εκμεταλλευτούν την ανησυχία των γονιών μήπως το παιδί τους απομονωθεί, αν δεν γίνει κάτοχος ενός πολυδιαφημισμένου προϊόντος. Με αυτό τον τρόπο, οι περισσότεροι γονείς εξαγοράζουν, βέβαια, τις τύψεις ή τις ενοχές τους που δεν έχουν χρόνο να ασχοληθούν με τα παιδιά τους, από την άλλη όμως, με το να τους προσφέρουν συνεχώς υλικά αγαθά, μεγαλώνουν τη λίστα με τις επιθυμίες τους και, το σπουδαιότερο, δεν τα μαθαίνουν ότι υπάρχουν όρια. Κανένα παιχνίδι όμως δεν είναι ικανό να αντικαταστήσει την επαφή των παιδιών με τον πατέρα και τη μητέρα του [βλέπε κι άλλα ενδιαφέροντα κείμενα για τις επιπτώσεις της διαφήμισης στα παιδιά στους ΘΕΜΑΤΙΚΟΥ ΚΥΚΛΟΥΣ Λυκείου] 


16. Ο καταιγισμός διαφημίσεων και οι επιπτώσεις του στον ψυχικό κόσμο των παιδιών
      Η τηλεοπτική εικόνα εισβάλλει με την αμεσότητά της στον «ψυχικό χώρο» των παιδιών μ’ ένα βίαιο τρόπο. Η χωρίς όρια έκθεση των παιδιών στις διαφημίσεις τα οδηγεί αναπόφευκτα στον υπερκαταναλωτισμό. Η προσωπικότητά τους διαμορφώνεται μέσω μιας σειράς ταυτίσεων, αρχικά με τους γονείς και εν συνεχεία με άλλα σημαντικά πρόσωπα που «πρωταγωνιστούν» στις διαφημίσεις. Τα προτεινόμενα ανταγωνιστικά πρότυπα (κούκλες μανεκέν τύπου Μπάρμπι) υπόσχονται τη γρήγορη και εύκολη άνοδο, δημιουργώντας εικόνες σύγχυσης, που μοιραία θα επηρεάσουν τη ψυχολογική και γνωστική ωρίμανση των παιδιών. Επειδή από τα πρότυπα αυτά προβάλλονται μορφές εξαϋλωμένες με έμφαση στη σεξουαλικότητα και σχέσεις επιφανειακές, επιπόλαιες, πρόσκαιρες και ψευδείς, η παιδικότητά τους βιάζεται. Ένα άλλο σοβαρό θέμα, που υπογραμμίζουν οι ψυχολόγοι, είναι η βία που προβάλλεται στα πλαίσια διαφημίσεων παιχνιδιών με τρομακτική όψη. Η βία μοιάζει να διαθέτει ένα προνομιούχο εργαλείο φοβερής αποτελεσματικότητας: την εξουσία. Η παιδική ηλικία γίνεται θέατρο επικίνδυνων τολμημάτων και ανεξιλέωτων συγκρούσεων, όπου συνδυάζεται η ενδογενής επιθετικότητα με την εξωτερική βία, που ασκείται από το περιβάλλον με διάφορες μορφές. [Τζένη Σουμάκη, πρόεδρος Παιδοψυχιατρικής Εταιρείας της Ελλάδος]